|
Ko’rsatkich
nomlari
Mutloq qo’shimcha o’sish
O’sish sur’ati
Qo’shimcha o’sish
sur’ati
Bazisli
б
t
б
t
Y
Y
Y
%
100
/
б
t
б
t
Y
Y
T
%
100
б
t
б
t
T
K
Zanjirli
1
t
t
з
t
Y
Y
Y
%
100
/
1
t
t
з
t
Y
Y
T
%
100
з
t
з
t
T
K
O’rtacha
)
1
/(
)
(
1
n
Y
Y
Y
n
t
%
100
/
1
1
n
n
t
Y
Y
T
%
100
t
T
K
23
Formulalarda
n
Y
Y
Y
,...,
,
2
1
davriy qatorlar darajalari;
n
-–qator uzunligi;
б
Y
- dinamika qatorida taqqoslash bazasi sifatida olingan daraja.
Qator dinamikasini o’rtacha qo’shimcha o’sish orqali tasvirlash ikki chetki
nuqtalarni birlashtiruvchi to’g’ri chiziqqa mos keladi. Bir qadam oldinga bashorat
qiymatni topish uchun davriy qatorning oxirgi darajasiga o’rtacha mutloq qiymatni
qo’shimcha o’sishini qo’shish kifoya:
t
n
n
Y
Y
Y
1
bu yerda
n
Y
- davriy qator ko’rsatkichini
n
nuqtasidagi qiymati;
1
n
Y
-–
ko’rsatkichning
1
n
- nuqtadagi bashoratlangan qiymati;
Y
- davriy qatorning
o’rtacha qo’shimcha o’sish qiymati.
Qator o’zgarishi dinamikasini o’rtacha qo’shimcha o’sish sur’atini qo’llab
tasvirlash uning ikki chetki nuqtalaridan o’tkazilgan va o’zgarish dinamikasi
doimiy o’sish sur’atiga ega jarayonlar uchun xos bo’lgan ko’rsatkichli yoki
eksponsial egri chiziq ko’rinishida ifodalashga mos keladi.
i
- qadam oldinga bashorat qiymatini aniqlash quyidagi formula orqali
amalga oshiriladi:
i
n
n
T
Y
Y
1
bu yerda
1
n
Y
- ko’rsatkichning
1
n
nuqtadagi bashorat qiymati,
T
– nisbiy
qiymatlarda ifodalangan o’rtacha o’sish sur’ati.
Ko’rsatkich
nomlari
Mutloq qo’shimcha
o’sish
O’sish sur’ati
Qo’shimcha o’sish
sur’ati
Bazisli
б
t
б
t
Y
Y
Y
%
100
/
б
t
б
t
Y
Y
T
%
100
б
t
б
t
T
K
Zanjirli
1
t
t
з
t
Y
Y
Y
%
100
/
1
t
t
з
t
Y
Y
T
%
100
з
t
з
t
T
K
O’rtacha
)
1
/(
)
(
1
n
Y
Y
Y
n
t
%
100
/
1
1
n
n
t
Y
Y
T
%
100
t
T
K
24
Vaqtli qatorlari ko‘rsatkichlarini hisoblash usuli
Y
il
lar
Pax
ta
x
o
si
l-
d
o
rl
ig
i
ts
/ga
Mutlaq o‘sish
(kamayish) ts/ga
O’sish
(kamayish)
darajasi % da
Qo‘shimcha o‘sish
(kamayish) darajasi
%da
1 %
qo‘shimch
a
o‘sishning
ahamiyati
100
баз
А
Bazi
sl
i
u
su
l
(
Y
1
-Y
0
)
Zanjir-
simon
usul
(Y
i
-Y
i-
1
)
Bazis
li
usul
100
0
1
Y
Y
Zanjir-
simon
usul
100
1
i
i
Y
Y
Bazisli
usul
P
b
-100%
Zanjir-
simon
usul
P
Z
-100%
1
2
3
4
5
6
7 (5-
100%)
8 (6-
100%)
100
2
2010
22,1
-
-
-
-
-
-
-
2011
22,9
0,8
0,8
103,6
103,6
3,6
3,6
0,221
2012
23,5
1,4
0,6
106,3
102,6
6,3
2,6
0,229
2013
24,4
2,3
0,9
110,4
103,8
10,4
3,8
0,235
2015
25,2
3,1
0,8
114,0
103,3
14,0
3,3
0,244
2016
26,1
4,0
0,9
118,1
103,6
18,1
3,6
0,252
Trend (the trend) so‘zi lug‘aviy mazmuni harakat yoki fikrlar yo‘nalishi,
biror kimsa yoki narsaga xos mayl, intilish, moyillik
Tendensiyalarni aniqlashning turli usullari mavjud.
davrlar oralig‘ini yiriklashtirish;
sirg‘aniq o‘rtacha darajalarni hisoblash;
qatorlarni analitik tekislash;
Davrlar oralig‘ini yiriklashtirish.
Bunda vaqtli qatorlar davriy (interval) qatorlar shaklida berilgan bo‘lsa, u holda bu
qatorlar yiriklashtirib olinadi. Masalan, kundalik ma’lumotlar un kunlik davr bilan,
oylik, choraklik davr bilan, yillik esa uch, to‘rt, besh va hokazo yillik davrlar bilan
almashtiriladi (-jadvalga qarang).
1.5.1 -jadval.
Xo‘jalik bo‘yicha jami ishlab chiqarilgan paxta miqdori.
Yillar
2
0
0
5
20
06
20
07
2
0
0
8
20
09
20
10
20
11
20
12
20
1
3
2
01
4
20
1
5
20
1
6
Paxta ishlab
chiqarish, t.
hisobida
9
7
0
,0
9
7
0
,0
9
7
5
,0
9
8
0
,0
9
8
5
,0
9
8
0
,0
9
8
5
,0
9
9
5
,0
9
9
0
,0
1
0
0
8
,0
1
0
1
0
,0
1
0
5
0
,0
Endi yuqoridagi jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida ushbu vaqtli qatorni to‘rt
yillik davrlar bilan yiriklashtirib olamiz (69-jadvalga qarang).
1.5.2-jadval.
Xo‘jalikda turt yillik davrlar bo‘yicha paxta ishlab chiqarish miqdori.
Davrlar
2002-2005
2006-2009
2010-2013
Paxta ishlab chiqarish, t. hisobida
3895,0
3945,0
4058,0
25
Ushbu 2 jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida esa shu davrlarda o‘rtacha
yillik ishlab chiqarilgan paxta miqdorini aniqlaymiz. Buning uchun har bir
davrning umumiy natijasini to‘rtga bo‘lib hisoblaymiz (3-jadvalga qarang)
Xo‘jalikda yiriklashtirilgan davr qatorlari bo‘yicha o‘rtacha yillik ishlab
chiqarilgan paxta miqdori.
Davrlar
2002-2005
2006-2009
2010-2013
Paxta ishlab chiqarish, t. hisobida
973,8
986,3
1014,5
Davr oralig‘ini kengaytirish
M
:
Oylar
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Tovar
oborot
mln.so‘
m
11,
6
9,
5
11,
2
12,
5
12,
2
13,
6
12,
4
12,
0
13,
0
14,
6
15,
1
13,
2
Oydan kvartallikka o‘tsak, tovar oboroti hajmi quyidagicha
I kv
II kv
III kv
IV kv
32,3
38,3
39,2
42,9
Sirg‘anchiq o‘rtacha darajalarini hisoblash.
Bu usulning moxiyati shundaki, vaqtli qatorning xaqiqiy darajalari asosida
sirg‘anchiq o‘rtacha darajalar hisoblab, ulardan tekislangan qator tuziladi va
natijada
trend
yaqqollashadi.
Sirg‘anchiq
o‘rtacha
darajalar
qator
ko‘rsatkichlaridan doimo teng sonda olib, ulardan oddiy arifmetik o‘rtacha
hisoblash yo‘li bilan aniqlanadi. Ularni toq yoki jufi sonda olinadigan qator
ko‘rsatkichlari asosida hisoblash mumkin.
Bunda dinamika qatorlardagi haqiqiy darajalar sirg‘anchiq o‘rtacha miqdor
bilan almashtiriladi. Bunday o‘rtacha darajalar asosan 3 va 5 yillik davrlar
bo‘yicha hisoblanishi mumkin.
Xo‘jalikda paxta yetishtirishning o‘rtacha yillik miqdorlari
Yillar
Yetish-
tirilgan
paxta
Sirganchik o‘rtacha darajalar
3-yillik
5-yillik
Davrlar
Yetishtir
paxta
O’rtacha
Davrlar
Yetish-tirilgan
paxta
O’rtacha
2005
970,0
-
-
-
-
-
-
2006
970,0
2002-2004
2915,0
971,7
-
-
-
2007
975,0
2003-2005
2925,0
975,0
2002-2006
4880,0
976,0
2008
980,0
2004-2006
2940,0
980,0
2003-2007
4890,0
978,0
2009
985,0
2005-2007
2945,0
981,7
2004-2008
4905,0
981,0
2010
980,0
2006-2008
2950,0
983,3
2005-2009
4925,0
985,0
2011
985,0
2007-2009
2960,0
986,7
2006-2010
4935,0
987,0
2012
995,0
2008-2010
2970,0
990,0
2007-2011
4958,0
991,6
2013
990,0
1999-2011
2993,0
997,7
2008-2012
4988,0
997,6
2014
1008,0
2010-2012
3008,0
1002,7
2009-2013
5053,0
1010,6
2015
1010,0
2011-2013
3068,0
1022,7
-
-
-
2016
1050,0
-
-
-
-
-
-
26
Shunday qilib, qanchalik ko‘proq davrlar uchun sirg‘anchiq o‘rtacha darajalar
hisoblansa shunchalik qator ko‘rsatkichlari orasidagi tebranishlar tekislanib trend
yaqqolroq ko‘zga tashlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
