Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash

3.
 
Qo‘shimcha o‘sish (kamayish) sur’ati
 
(Δ) ham ikki usulda aniqlanishi 
mumkin. Birinchi usulda har bir keyingi davr darajasidan boshlang‘ich davr 
darajasi ayirilib, 100 ga ko‘paytiriladi va boshlang‘ich davr darajasiga bo‘linadi.
0
0
/
100
)
(
0
Y
Y
Y
i
i
i





4. 1% qo‘shimcha o‘sish (kamayish)ning mutlaq qiymati
– mutlaq 
qo‘shimcha o‘sish qiymati zanjirsimon qo‘shimcha o‘sish sur’atiga bo‘linadi. 
1
/
:
1
/




i
i
T
i
i
Dinamika tendensiyasini aniqlashning eng sodda usuli 
qator darajalari 
davrini uzaytirish
usulidir
. Bu usulda ketma-ket joylashgan qator darajalari teng 
sonda olib qo‘shiladi, natijada uzunroq davrlarga tegishli darajalardan tuzilgan 
yangi ixchamlashgan qator hosil bo‘ladi. 
O’rtacha sirg‘aluvchi usul
- bu qator darajalarini birin-ketin ma’lum tartibda 
surish yo‘li bilan hisoblangan o‘rtacha darajadir. O’rtacha sirg‘aluvchi usulda qator 
ko‘rsatkichlaridan doimo teng sonda olib, ulardan oddiy arifmetik o‘rtacha 
hisoblash yo‘li bilan aniqlanadi. Ularni toq yoki juft sonda olinadigan qator 
ko‘rsatkichlari asosida hisobalash mumkin. 
O’rtacha sirg‘aluvchi usul o‘rtacha qiymatni aniqlash vaqtida tasodifiy 
chetlanishlarning o‘sish holatiga asoslanadi. O’rtacha faktik qiymatlar qatorlari 
dinamikasi tekislanayotgan vaqtda sirg‘anishning o‘rtacha nuqta davrini 
ko‘rsatadigan o‘rtacha qiymatlar bilan almashinadi. 
1.5.3.
 
Vaqtli qatorlarda o‘rtachani hisoblashning o‘ziga xos xususiyatlari
 
Iqtisodiy jarayonlar dinamikasini miqdoriy baholashda mutloq qo’shimcha 
o’sish(kamayish), o’sish(kamayish) sur’ati va qo’shimcha o’sish(kamayish) sur’ati 
kabi statistik ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Ular bazisli, zanjirli va o’rtacha 
ko’rsatkichlarga bo’linadi. 
Bazisli, zanjirli va o’rtacha mutloq qo’shimcha o’sish, o’sish sur’ati va 
qo’shimcha o’sish sur’atlarini hisoblash formulalari quyidagi jadvallarda 
keltirilgan.