|
4. 4. Zamanagóy meditsinada yatrogeniya hám evtanaziya máseleleri.
Yatrogeniya- bul Shipakerning nadurıs hám tuwrı háreketleri tiykarında rawajlanıp, nátiyjede organizm funksiyaları aynıwı, ádetiy iskerligin sheklewi, mayıplıq yamasa ólimge alıp keliwshi profilaktikalıq, diagnostik, emlew aralashuvi hám emlewlerdiń qolaysız tásirleri bolıp tabıladı. “Yatrogeniya” termini grek tilinden alıng’an bolıp, iatros - Shipaker + genes - keltirip shıg’arıwshı, yag’nıy “Shipaker tárepinen keltirip chikarilgan kesellik” degen mánisdi ańlatadı.
Yatrogeniya tiykarında qulıq atvor normaların aynıwı, bilim hám ilmiy tájriybeniń jetiwmasligi hám kemsalıyqalıq turadı. Bunda tiykarg’ı rolni, shubxasiz, Shipakerlik etikasini aynıwı oynaydı. SHonin' ushın deontologiya hám yatrogeniya máseleleri óz-ara baylanıslı.
Yatrogeniya sebepleri kólemi keń. Búgingi kúnde yatrogen patologiyasi itibar berilmaydigan yamasa sezmaslik múmkin bolmag’an saldamlı medicinalıq-sociallıq mashqalag’a aylandı. SHuni atap kórsetiw zárúr yatrogeniyaning ósip barıwı, Shipakerning be'morga bolg’an unamsız psixologik hám psixik tásirine baylanıslı. Ádebiyatlarda tag’ı yatrogeniyani diagnostik hám emlew patologiyalari, emlew hám kesellikti anıqlaw tásirleri, meditsinadagi qolaysız jag’daylar, dári keselligi, dárilerdiń orınsız tásiri, “ekilemshi kesellikler”, gospitalizm dab xam ataladı.
Xirurgiyada yatrogen patologiyaning tómendegi túrleri ajratıladı:
Psixogen, somatik, dári, infeksion hám aralash.
Psixogen yatrogeniya - bul unamsız psixogen faktorlar tásirinde rawajlanıwshı kesellik. Psixogen yatrogeniya nevroz, psixoz, nevrasteniya, isteriya, fobiya,depressiya, ko'rquv xissi, depressiv hám ipoxondrik buzılıwlar formasında kórinetug’ın boladı. Olar meditsina jumısshısınıń be'mor salamatlıg’ı tuwrısında nadurıs hám extiyotsizlik menen sıpatlama beriwi, be'morni óz kesellik tariyxı hám arnawlı medicinalıq ádebiyatlar menen tanısıwı, g’alabalıq lekciyalardı esitiw, ásirese televizor arqalı nadurıs túsinikke ıyelewiden kelip shıg’adı. Shipaker be'mor menen baylanıske kiriwgenda sonı este tutıwı kerek, ol be'mor ushın úlken mag’lıwmat deregi bolıp tabıladı hám og’an qaray be'mor óz jag’dayi haqqındag’ı mag’lıwmatg’a iye boladı.
Dári yatrogeniyasi - bul be'morda Shipaker buyurgan dári statiyaların qabıl etilgennen keyin kelip shıg’ıwshı buzılıwlar bolıp tabıladı.
Somatik yatrogeniyalar - bul hár qıylı medicinalıq emlewler (xirurglik operatsiyaları, anesteziologik járdemler, reanimatsion járdemler, emlew-diagnostik emlewler, profilaktikalıq emlewler) nátiyjesinde kelip shıg’ıwshı kesellik.Infeksion yatrogeniya - bul be'morda meditsina xızmetkerleriniń nadurıs háreketleri sebepli kelip shıg’ıwshı infeksiya.
Infeksion yatrogeniyaning sebebi diagnostik, organizatsion hám emlew - profilaktikalıq ilajlarda aseptika konunlariga ámel etpeslik. Bunnan tısqarı infeksion yatrogeniya sebebi gemokomponent terapiya hám shanshıwlardı ótkeriwde ıqtıyat qag’ıydaların buzıw. Tek g’ana xirurglik ámeliyatınıń barlıq basqıshlarında aseptika qag’ıydalarına qatań ámel qılıwg’ana infeksion yatrogeniyaning aldın alıw imkaniyatın beredi.
Barlıq sanalgan yatrogeniyalarning xirurglikka baylanısı bar. Ásirese somatik yatrogeniyalar gruppaınan eń qáwiplisi bolıp diagnostik yatrogeniyalar esaplanadi, ol bolsa óz artıdan nadurıs emlew, invaziv tekseriw usıllarınan keyin infeksion tásirler kelip shıg’ıwı múmkin. Meditsinada hár qıylı yatrogen patologiyalar kelip shıg’ıw sebepleri xar qıylı bolıp, olar xirurgiya bólimi Shipakeri jumısınń hár qıylı basqıshlarında kelip shıg’ıwı múmkin.
Diagnostik basqıshda:
Be'mor jag’dayın xarakteristikalaytug’ın anamnez hám ob'yektiv mag’lıwmatlar, laborator, apparat - instrumental hám basqa kórsetkishlerdi jetkilikli dárejede bolmaytug’ını.
Diagnostik hám xirurgiya emlewleri nátiyjesinde ag’za hám toqımalardıń jaralanıwı.
Hár qıylı reaksiya hám tásirlerge alıp keliwshi diagnostik hám medikamentoz preparatlarni buyırıw.
Be'morning sırtqı kórinisi, xidi, háreketlerine bolg’an unamsız muomila.
Be'morga bolg’an professional muomila shegaralarıdan shıg’ıwshı hulq, be'mor “jeke turmısıg’a” tartılıp ketiw.Emlew - profilaktika basqıshında:
Operatsiyag’a tayınlıqdı nadurıs hám jetkilikli bolmaytug’ını, operatsiyadan aldıng’ı hám keyingi profilaktika tásirleri
Operatsiyanı nadurıs orınlaw (operatsiya kólemin negizsiz túrde keńeytiw yamasa kemeytiw, usınıs etilmegen xirurglik aralashuvlarini orınlaw, ag’za hám toqımalardıń jaroxatlanishi, jat jismni qaldırıw)
Evtanaziyada tikkeley hám tikkeley bolmag’an qatnasıw.
Kóbinese kásiplik bilimlerdń jetiwmasligi xirurgiyadagi yatropatgeniyalarning sebebi bolıp qalıwı múmkin. Mısalı be'morda kem ushraytug’ın hám qıyın kesellikti anıqlaw qoyılatug’ın kesellik bolg’anda Shipaker biliminiń jetiwmasligi áqibetidegi yatrogen patologiya kelip shıg’ıwı múmkin. Bunday yatropatogeniyalarning ayqın mısalı etip udayı tákirarlanatug’ın keselliklerdegi kóp sanlı xirurgiya aralashuvlarini keltiriw múmkin.
Kelip shıg’ıwı fizikalıq faktorlarg’a tiykarlang’an yatrogen keselliklerdi emlew (hár qıylı diagnostik hám emlew emlewleri hám operatsiyalar) konservativ (fizioterapiyaning túrleri, medikamentoz, kórkem oneror-kurort emlew) yamasa qayta operatsiya etiwdi talap etiwi múmkin, mısalı, tırtıqlanıw keselliginde, operatsiya etilgen as qazan keselliklerinde.
Kelip shıg’ıwı fizikalıq faktorlarg’a tiykarlang’an yatropatogeniyalar profilaktikasıda xar qanday kólemdegi instrumental tekseriw usılları hám diagnostik hám emlew xarakterindegi emlewlerge kórsetpelerdi sanalı túrde sheklew, operativ emlewdi tek g’ana kesellik etiologiya hám patogenezi, patofiziologik mexanizmları oyıq hám kóp tárepleme úyrenilganda, operatsiya waqtında ag’za hám toqımalar menen ılajı bolg’anınsha abaylap muomila etiwge qaratılg’an, oyıq úyrenip shıg’ılg’an xirurgiya texnikası menen aparıw kerek.
Evtanaziya (yamasa eytanaziya) (grek. εὖ - “jaqsı” + θάνᾰτος “ólim”), (ingl. Euthanasia jeńil (awrıwsız)) - dúzelmeytug’ın kesellikka chalingan, chidab bo'lmas azaplardı basıdan ótkersip atırg’an insan ómirin toqtatıw yamasa kemeytiw, medicinalıq kórsetpe bolmag’anda awrıwsız yamasa kem awrıwlı formadag’ı azapların toqtatıw soranıwını orınlaw ámeliyatı. Laboratoriyadag’ı hám qańg’ı xayvonlarni uxlatib óltiriw xam “evtanaziya” dep ataladı.
Evtanaziya eki túrge bólinedi: passiv evtanaziya (be'mor ómirin támiyinlep turg’an davoni meditsina xızmetkerleri tárepinen kasddan toqtatıw) hám aktiv evtanaziya (o'layotgan be'morga tez hám awrıwsız ólimge alıp keliwshi preparatlarni jiberiw yamasa basqa ámellerdi orınlaw). Bunnan tısqarı qálegen yamasa noixtiyoriy evtanaziyalarni parıqlaw kerek. Qálegen evtanaziya be'mor soranıwı yamasa aldınan berilgen roziligi menen ótkeriledi. Noixtiyoriy evtanaziya be'mor roziligisiz, ádetde ózini bilmey jetken jag’dayida ámelge asırıladı. Ol nokompitent nawqas menen tuwgan-tuwisqanlari yamasa juwapker shaxs tárepinen berilgen razılıq menen ámelge asırıladı.
Rossiyada aktiv hám passiv evtanaziya jinoyat esaplanadi hám kasddan júz etilgen jinoyat sıyaqlı klassifikaciyalanadı. Ózbekstanda evtanaziyaning barlıq túri ta'qiqlangan.
Qadag’alaw sorawları:
Yatrogeniya ne?
Yatrogeniyaning qanday túrlerin bilesiz?
Yatropatogeniya hám onin' profilaktikası.
Evtanaziya ne hám onin' qanday túrleri bar?
Do'stlaringiz bilan baham: | 
