Ibrat Dunyoni yangicha ko‘rish ehtiyoji

Umarali NORMATOV: — O‘tgan asr boshlarida milliy adabiyotimizda tub o‘zgarish, badiiy islohotlarga ehtiyoj naqadar kuchli bo‘lganligi hammaga ayon. Adabiyotimiz baxtiga mana shu ehtiyojni chuqur his etgan Cho‘lpon, Qodiriy singari ulkan iste’dodlar maydonga chiqdi va milliy adabiyot rivojini yangi yo‘llarga solib yubordi. Qarangki, XXI asr boshlarida ham bugungi adabiyotimizda tub yangilanishga kuchli bir zarurat borligini ko‘rib, sezib turibmiz. Axir, shoir aytmoqchi, charxning avzoyi avvalgilarga o‘xshamas: mustaqil mamlakatning ozod odamini, globallashuv, axborot asri kishisini avvalgi adabiy mezonlar asosida yaratilgan asarlar aslo qanoatlantirmasligi kunday ravshan. Aslini olganda yangilanish, o‘zgarish jarayoni allaqachon boshlangan, suhbatimizda keltirilgan she’rlar bu yo‘lda muayyan ijobiy tajribalar mavjudligini tasdiqlab turibdi.
Ulug‘bek HAMDAM: — Umarali aka, sizningcha, o‘zbek she’rshunosligi, adabiy nuqtai nazari o‘zbek poeziyasidan qaysidir ma’noda orqada qolib ketmayaptimi? Bu hol ayniqsa, modern she’rni tushunishda va uni tahlilu tadqiq etishda sezilib qolayotganga o‘xshaydi. Va umuman, negadir har qanday yangilik Sharqda qiyinchilik bilan ko‘karadigandek. Jumladan, o‘zbek she’riyatida sodir bo‘lgan yangorishlar ham, masalan, 70-yillarda unchalik xush qabul qilinmagan. Hozir undayin qarshilik va tazyiqlar bo‘lmasa-da, baribir, «modern shoirlar» negadir suyib o‘qilmaydi. Uzoqqa bormaylik-da, so‘nggi bir necha yil mobaynida nashr etilgan Bahrom Ro‘zimuhammadning «Kunduz sarhadlari» va Faxriyorning «Ayolg‘u» to‘plamlariga bo‘lgan adabiy munosabatni olaylik. Rosti, men shu ikki kitob chuqur tushunilib, ohori to‘kilmagan go‘zal tahlillar asosida yozilgan taqrizlarni, maqolalarni o‘qimadim. Ustoz Ozod Sharafiddinovning «Modernizm – jo‘n hodisa emas…» sarlavhali suhbati, professor Qozoqvoy Yo‘ldoshevning bir qancha radiosuhbatlari, munaqqid Ahmad Otaboyevning ahyon-ahyondagi «modernistik chiqishlari», shoir Bahrom Ro‘zimuhammadning «Ayolg‘u» haqida, shoir Shermurod Subhonning B. Ro‘zimuhammad she’rlari to‘g‘risida yozgan maqolalari va yana shu ruhdagi harakatlar hali yetarli emas. Qolaversa, har ikki maqola ham shoirlar she’riyati mohiyatini to‘la ochib berolgan, deyish mushkul. Va umuman, adabiyot ilmimizda yangilanayotgan badiiy tafakkur masalalarini teran va atroflicha tadqiq etgan salmoqli ishlar deyarli yaratilmayotgani kishini o‘ylantirib qo‘yadi. Ehtimol, adabiy tanqidga bo‘lgan bizdagi sovuqqon munosabatning hosilasidir bu. Axir tan olmog‘imiz kerakki, Sharqda badiiy asar yozish adabiyot ilmi bilan shug‘ullanishdan ko‘ra hamisha ham «balandroq» martaba hisoblanib kelgan. Bunday yondoshuv haligacha o‘z ta’sirini yo‘qotgan emas. Hatto «juda chuqur» tushunuvchi ziyolilarimiz ham ko‘pincha adabiy tanqidni mustaqil ijod o‘laroq tan olishdan ko‘ra biron-bir asarning «soya»si sifatida qabul qilishga ko‘proq moyillik bildiradi. Aslida-chi? Aslida, haqiqiy adabiy tahliliy asar – chinakam ijod, ilm va badiiyat baravar ishtirok etadigan ulkan maydon. Axir, Belinskiyning «Adabiy orzular»ini Pushkin yo Lermontov she’rlaridan quyi qo‘yish mumkinmi? Meningcha, yo‘q! Chunki Belinskiyning adabiy-tanqidiy asarlari o‘zining pafosi nuqtai nazaridan Pushkin she’rlaridan aslo qolishmaydi. Dunyoni badiiy idrok etish darajasi jihatidan ham Belinskiy, masalan, Lermontov bilan bo‘ylasha oladi. Eduardes Mejelaytisning «Tungi kapalaklar»i K. G. Yung, E. Fromm, O. Gassetlarning badiiy adabiyotga bag‘ishlab yozilgan asarlari to‘g‘risida ham shunday iliq munosabat bildirish mumkin. Albatta, o‘z zamonasiga ko‘ra bunday ilg‘or adabiy-tanqidiy asarlar yozish uchun ijodkor-olimga juda ko‘p narsa zarur: u tarix va jamiyatshunoslikni, sotsiologiya va psixologiyani, qo‘yingki, borliq ijtimoiy sohalarning bilimdoni bo‘lishi shart. Keyin eng muhimi boshlanadi: munaqqid kamida o‘zi tadqiq etayotgan shoir yo yozuvchi darajasida fikrlay va his qila bilishi, dunyoni shu pog‘onada badiiy idrok eta olishi darkor. Ha-ha, bulardan tashqari ham ijodkor-olimga yana ko‘p fazilatlar asqotadi… Ehtimol, shuning uchun bizda ular juda kam bo‘lgan va tobora yana-da nodirlashib bormoqda… Albatta, nimalardir qilinmoqda, onda-sonda bo‘lsa-da, kishining esida qoladigan adabiy-tanqidiy asarlar uchrab turibdi. Men 1998 yilda chop etilgan I. Јafurovning «Dil erkinligi» nomli kitobini alohida sanab o‘tgan bo‘lardim. Qolaversa, sizning bir qator adabiyotshunos olimlar bilan so‘nggi yillar davomida «Jahon adabiyoti» jurnalida e’lon qilingan suhbatlaringiz, Bahrom Ro‘zimuhammad, Uzoq Jo‘raqulov singari yana bir necha ijodkorlarning vaqtli matbuotda onda-sonda bo‘lsa-da chiqib turgan maqolalari… Biroq o‘zgarayotgan badiiy tafakkurimiz mevasi bo‘lib dunyoga kelayotgan she’riyatni, uning tug‘ilish sabablari va qonuniyatlarini ko‘rsatib, tushuntirib bera oladigan asarlarga ehtiyoj baribir qondirilmay kelayotir. 1987 yilda yozilgan, 1988 yilda kengaytirilib, qayta ishlangan frantsuz olimi Jan-Luis-Jubertning «She’r nedir?» deb nomlangan asari nazarimda, ana shu tashnalikni bir qadar qondiradigandek. (Men uni turkchada o‘qidim – U. H.) Kitob uchta bo‘limdan va ko‘plab boblardan iborat. Birgina boblarning nomlanishining o‘ziyoq kishi e’tiborini tortadi, sergak torttiradi, hali masala mohiyatini anglab yetmasingdan burunoq sen bilgan she’r haqida qandaydir yangi gap aytilishi mumkinligini seza boshlaysan. Mana ulardan bir nechtasi: «She’rning foydasizligi», «She’r va xotira», «She’r va sehr», «Nasrning yurishi, nazmning esa raqs tushishi», «Tilning mag‘lubiyati», «Ovoz she’ri», «She’rning ovozsizligi», «Mavhum she’r», «She’r va tush» va hokazo.
Umarali NORMATOV: — Milliy adabiyotimizdagi, xususan, she’riyatdagi noan’anaviy yo‘nalish, modern she’riyat tadqiqi ko‘ngildagidek emas, degan gapingizga qo‘shilaman. Biroq noumid shayton, deydilar, mana shu yo‘nalishdagi asarlarni teran his qiladigan, chuqur tahlil eta oladigan navqiron kenja adabiyotshunoslar avlodi yetishib kelayotganligi ko‘ngilga taskin beradi. Jahon adabiyoti tajribasidan ma’lum: yangi adabiy hodisa — maktab ertadir-kechdir, albatta o‘z tadqiqotchilarini yetishtiradi. Milliy universitetda o‘tkazilgan adabiy anjumanlarda, jumladan, Shavkat Rahmon, Faxriyor, Iqbol Mirzo, Tursun Ali she’rlari muhokamasiga bag‘ishlangan anjumanlardagi chiqishlarni, o‘ta murakkab, noan’anaviy she’rlar xususida yoshlar topib aytgan mulohazalarni tinglab ko‘ngil yayraydi. 2001 yili o‘zbek filologiyasida Muhayyo Yo‘ldosheva degan qizimiz bugungi modern she’riyat haqida magistrlik dissertatsiyasini himoya qildi. Yosh tadqiqotchining eng yangi she’riyatimiz ruhiga mos noan’anaviy yo‘nalishdagi nozik kuzatish, ilmiy tahlillari himoya qatnashchilarini lol qoldirdi. Bu ish kitob holida chop etishga, uni nomzodlik dissertatsiyasi tarzida himoya etishga tavsiya etildi. Muhayyoxonga o‘xshagan yosh she’rshunoslar yakka-yolg‘iz emas. Ular matbuotda ham ko‘rina boshlashdi. Aminmanki, erta-indin ular katta maydonga, yuksak minbarga dadil chiqadilar. Ko‘rasiz, yaqin kelajakda modern she’riyat tadqiqi sizu biz kutgan manzillarni albatta zabt etajak.
Umuman olganda modern she’riyat tilini uqish, anglash oson emas. Bu she’riyat dunyosini teran anglash uchun ayni shu dunyo ichida yashash, bu olamning odami bo‘lish lozim. Modern she’riyatning, umuman, modern adabiyot, san’atning hayot, jamiyat bilan aloqasi an’anaviy realistik adabiyot, san’atnikidan tubdan farq qiladi. Modern she’riyatda «odamlarning tili uchida turgan so‘zni aytish», odamlar — zamondoshlar kayfiyatini ifodalashga intilish yo‘q hisob. Modern adabiyot, she’riyat namunalarini o‘qiganda realistik musavvirlar yaratgan hayotni ayni o‘zidek gavdalantirgan suratlar ko‘rgazmasiga emas, avangard san’atkorlar suratlaridan iborat g‘aroyib, darhol tushunish, anglash mushkul bo‘lgan «ayqash-uyqash» manzaralar galereyasiga kirib qolgandek bo‘lasiz, o‘zgacha ranglar jilosiga duch kelasiz, avval eshitmagan navolarni tinglaysiz. Ular sizda kayfiyatlar uyg‘otadi, hayotga, narsa va hodisalarga o‘zgacha nigoh bilan qarashga undaydi… An’anaviy realistik asarlar ruhida tarbiyalangan o‘quvchi, realizm estetikasi, nazariyasi bilan qurollangan tanqidchi-adabiyotshunos buni oson hazm qila olmasligi tabiiy bir hol. Ushbu g‘aroyib, tushuniksiz olamga chuqur kirib borganingiz sari sekin-asta uning asiri, muxlisi bo‘lib qolganligingizni o‘zingiz ham sezmay qolasiz. Men oliy o‘quv yurtida talabalar bilan ishlash jarayonida bunga amin bo‘lganman. Umumta’lim maktablarida modern adabiyot, she’riyat, ayniqsa, san’at namunalari bilan deyarli tanishtirilmaydi. O‘quv dasturlarida mavjud yangicha yo‘nalishdagi ayrim she’rlar tabiatini tushuntirib bera oladigan adabiyot muallimlari nihoyatda kam. O‘zbek filologiyasi fakultetlari 1-kursida «Hozirgi adabiy jarayon» fani orqali talabalar modern adabiyot dunyosi bilan bevosita tanisha boshlaydilar, mana shu tanishuv jarayonida atigi 3-4 oy davomida ular tamomila boshqacha odam – modern she’riyatning «ashaddiy muxlisi» bo‘lib qoladilar… Ta’lim-tarbiyada ham gap ko‘p-da!..