Ibrat Dunyoni yangicha ko‘rish ehtiyoji

Umarali NORMATOV: — Darhaqiqat, modernistik yo‘l biz o‘ylaganchalik, tasavvur qilganchalik oson yo‘l emas. U — juda azim evrilishlar hosilasi. Bu yo‘lning yo‘lchisi — shoir ham, uning qismati ham o‘ziga xos sir-sinoatlarga boy.
Ulug‘bek HAMDAM: — Har lahzada yaltiroq shahardan voz kechib dala-tuz bag‘riga qaytish kayfiyatida yashamagan kishi she’r yozish qasdida qo‘liga qalam olmasin. Xuddi shunday, yuragiga Majnunni qamab qo‘ymagan erkak shoir, qalbining to‘rida Laylini asrab yurmagan ayol shoira ham she’r yozmasa, deging keladi. Zero, yuragida siri bo‘lmagan ijodkor qalamidan chiqqan «yozuvlar»ning sehriga shubha qilasan, kishi. «Xalqqa ash’or kerak sirli va ezgu» (Mirpo‘lat Mirzo tarjimasi) deb yozadi Osip Mandelshtam. Shoirlik, bu — takror va takror ana o‘sha sirga, ana o‘sha sehrga qaytish, demakdir. Tabiatga qaytish, tabiat mavzulariga murojaat ham shunday, aslida. Odatda ijtimoiyot shoir zimmasiga ham talay muammolarni, turli qonun-qoidalar zahmatiyu odob-axloq tashvishlarini yuklaydi. Biroq u jazavaga tusharkan (she’r yozarkan), ilk bor egar urilgan asov ot singari ko‘kka sapchiydi, gardanida g‘ashiga tegayotgan nimadandir qutulmoqchi bo‘ladi. Shoir aynan shu lahzalardagina shoirdir. Uning asl hayoti ham, foniy olamdagi quvonchi ham shu paytda kechadi… Ilhom onlarida shoir jismi va u bilan bog‘liq olamni unutadi, yodida qolgan borlig‘i esa ajib bir tuyg‘uga — musiqaga aylanadi. She’r mazkur ohangning, ya’ni siyratning nuqsonli surati, xolos. Uni o‘qish emas, go‘zal bir musiqa yanglig‘ eshitish, his qilish lozim va ushbu his orqali botinda qolib ketgan siyratga tushib bormoq mumkin bo‘ladi. Ha, shoir mana shu tarzda sirlar dunyosi sari intilib yashaydi, bu mashaqqatli yo‘lda goho omad unga kulib boqadi: u parvoz qiladi… Ehtimol u uzoq ucholmas, qanotlari qayrilib sinar, ojizligini anglar, jismi botib turgan dag‘al voqelik botqog‘idan butunlay xalos bo‘lish vujud halokatisiz mumkin emasligini tushunar… Biroq she’riyat uchun muhimi bu emas, muhimi — qafasni yorib chiqqan qush (ruh) parvozining ilk shiddati, shu shiddatning hayotsevarligidir.
Qiziq, men she’rning botiniy ohangi — tuyg‘u mazmuni haqida gap boshlasam, hamisha mana shunaqa — boshi va so‘nggi yo‘q olamga kirib qolaman. Shunda men o‘zimni fikrni istagan joyda to‘xtatsam ham, istagancha davom ettirsam ham bo‘laveradigandek sezaman va o‘ylab qolaman: haqiqatan ham qaydadir bir ulkan olam mavjud va u tiriklikka oid neki bor, hammasini o‘zida mujassam etadi, chunki hammasining asosidir. Ehtimol chin dunyo deganlari o‘sha bo‘lar, bilmadim… Lekin aynan shu olam kishini ezgulikka va go‘zallikka chorlaydi, iymon haqida, e’tiqod to‘g‘risida o‘ylashga, ularsiz tiriklik yo‘q ekaniga ishontirishga undaydi. Go‘yo bu olamda inson hayotining mazmuni, o‘lmoq hikmati yashirindek. Biroq unga olib boradigan yo‘llar juda chalkash, juda murakkab… Haqiqiy san’at asari, chinakam badiiyat — mana o‘sha sanoqli mahol yo‘llardan biri. Ushbu olamga boshlovchi va unga eltuvchi, undan xabar beruvchi san’at qanchalar go‘zal, san’atkor qanchalar hassos!.. San’atning ilohiyligi haqidagi mulohazalar ehtimol shu yerda o‘rinlidir, bilmadim…
Yosino tog‘larida
Olcha gullari bilan
Uchayotir oq bo‘ron
Cho‘qqilarning ustida…
Ajratib ham bo‘lmaydi.
(Xurshid Davron tarjimasi.)
Saygyo qalamiga mansub ushbu she’rda cho‘qqilarning ustida olcha gullari bilan qo‘shilishib uchayotgan oq bo‘ron – birini ikkinchisidan ajratib bo‘lmaydigan, go‘zallikka og‘iz solgan omuxtalikdan so‘z ochiladi. Bunda shoir o‘z munosabatini – qayg‘u yo shodligini yashirgan. Rassom kabi ish tutib, hayotning mangu harakati natijasida tabiatning muayyan kesishiklarida dunyoga kelguvchi oliy va ko‘pincha oniy nuqtalari – go‘zalligidan birini she’r deb atalmish shakl yordamida xotiraga mixlamoqchi bo‘lgan.
Oybekning she’rlari ham shunday tansiq tuyg‘ularni qo‘zg‘aydi… Kishi o‘zining asl qiyofasi bilan yuzma-yuz kelganda hamisha hayajonga tushadi, titraydi. San’atkorning eng go‘zal asarlari ham ana shu titroqning anchagina ko‘rimsiz shakli – suvda yuzib yurgan to‘lin oy singari akslardir, topilganning yo‘qolib ketishi to‘g‘risidagi qo‘rquvdan tug‘ilgan qaytariqlardir, asl suvratdan ko‘chirilgan nusxalardir… Oqshomda dengizga, unga oltin sochlarini tashlab qo‘ygan quyoshga tikilib o‘tirarkan, shoir qo‘qqisdan o‘z botinida yashirinib yotgan zotning nigohlariga duch keladi va titraydi. Uchrashuv uni shunday jazavaga soladiki, oqibatda shoir bundan xotira qoldirmoq istaydi va qo‘liga qalam oladi:
Suvlarda sekin o‘ynar
Oltin qayiqchalardek
Quyosh alangalari.
Suv betiga urilib to‘lqin harakati yordamida tovlanayotgan quyosh alangalarini aynan oltin qayiqchalardek qabul qilgan shoir shu lahzalarda bolaga aylanadi. Axir faqat bolagina suvga qog‘ozdan yasalgan qayiqchalarni shirin umid-la qo‘yib yuborarkan, ularga oltindan yasalgandek alohida, sir aralashgan mehr bilan, sodda samimiyat bilan yondoshadi. Bunday tuyg‘u bizning aksariyatimizda bor, barhayot. Shunga ko‘ra biz ham hech ikkilanmasdan, shubhalanmasdan suvlarda o‘ynayotgan quyosh alangalarini shoir bilan baravar oltin qayiqchalardek qabul qilamiz. Chunki oltin qayiqchalar haqidagi ertak bizning botinimizda hamisha nimaningdir, qandaydir muqaddas va ulug‘ nimaningdir ilinjida umr kechiradi…
Shuningdek, Bahrom Ro‘zimuhammad, Abduvali Qutbiddin singari zamonaviy shoirlarimiz ijodlarida ham ana shu teranlikda tug‘ilgan she’rlarga duch kelganingda beixtiyor sevinib ketasan, kishi.
nafas sovqotadi
derazadan mo‘ralar gullar
junjikadi qushchalar
toyib yiqiladi xayolim
shirin tush kabi gir atrof
derazadan qaragan kabi
xayol oynasidan qarayman
tikilaman issiq oynadan
puflab tashlaydirman nafasni
g‘ijimlanib qolar kechagi tushim
sababsiz xursandchilik ruhimda
jim odimlagim kelmoqda juda
bir o‘zim yashagim keladi qishda
mittigina qor yog‘sa menga atalgan
sovqotadi nafas qushchaga o‘xshab
mamnuniyat ila termular bir gul
atrof sokinligi
sokinligimdan yuz bora ulkan
qanday sig‘di ekan bu faslga u
Bunday she’rlar shoirning ruhiyat bilan bir umrlik muloqotidan, ilohiy borliqqa bir umrlik talpinishidan so‘ng o‘simlik yanglig‘ o‘z-o‘zidan o‘sib chiqadigan ma’rifat mevasidir. Ha, u biz ko‘nikkan o‘qib-o‘rganish, aqliy ta’lim mahsuli bo‘lmay, dunyoni estetik idrok etish bilan bog‘liq GO‘ZALLIK MA’RIFATI ne’matidir… Qolaversa, umuman modernistik san’atni tushunish assotsiatsiya tilini tushunish bilan ancha mukammalashadi. Chunki bu san’at an’anaviy badiiy tafakkur mahsulidan farq qilib, izchil mantiqiylikka, uzluksiz tasavvurga asoslanmaydi. Modernizm real voqelikning ijodkor nuqtai nazaridagi in’ikosinigina, demak, voqelikning «ajratib-tanlab olingan» ma’lum bo‘laklarinigina badiiy asarda aks ettiradi. (Uning aytmoqchi bo‘lgani ana shu bo‘laklarning birgalikdagi hamkorligi zamirida yashiringan). Bu bo‘laklar o‘rtasidagi sabab-oqibat, mantiq-mazmun bog‘lanishlarini go‘yo «unutadi». Modernistik san’at o‘quvchisi esa ana shu «unutilgan»ni «eslab olishi, eslay olishi» shart. Yo‘qsa, «yopiqli qozon yopiqligicha» qolaveradi…