I. S. Sodiqov avtomobil yo‘llarining transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlari toshkent

Davlat	Yuk, ts,
Umumiy massa, t
		Yakka o‘q	Ikkita o‘q	Uch o‘q
Avstriya	10,0	16,0	-		38
Angliya	9,3	16,3*	22,9*		38
Belgiya	12,0	-	-		44
Bolgariya*	10,0	13,0-18,0*	―		38
Vengriya	10,0	16,0	24,0		40
Gretsiya	13,0	19,0	20,0		38
Daniya**	10,0	16,0	-		48
Ispaniya	13,0	14,7	-		38
Italiya	12,0	-	-		44
Lyuksemburg**	13,0	20,0	-		40
Niderlandы**	11,0	16,0-20,0*	21,0-24,0*		50
Norvegiya	10,0	-	-		16
Polsha**	-	-	-		42
Portugaliya	12,0	-	-		40
Rumыniya**	10,0	16,0	-		38
Slovakiya**	11,0	11,5-‘16,0*	-		48
Finlyandiya	10,0	18,0	-		56
Fransiya	13,0	21,0	21,0-24,0*		40
Germaniya**	11,0	16,0-20,0*	-		40
Davlat	Yuk, ts,			Umumiy massa,t
	Yakka o‘q	Ikkita o‘q	Uch o‘q
CHexiya**	11,0	11,5-18,0*	22,0-24,0*		48
SHveysariya	10,0	18,0	-		28
SHvetsiya	10,0	11,0-20,0‘	21,0-24,0‘		20-56*
YUgoslaviya	10,0	16,0	24,0		40
1992 yildan eEC tavsiyalari	11,5	11,0-20,0	21,0-24,0		40
Ukraina**	10,0	16,0	22,0		36
Belarus**	6,0 va 10,0	11,4 i 18,0*	17,1 i 27,0*		36
Kazaxstan*	6,0 i 10,0	11,4 i 18,0*	17,1 i 27,0*		36
Latviya	10,0	16,0	-		36
Litva**	10,0	16,0	22,0		36
Estoniya	10,0	20,0	24,0		40
Molgachava**	10,0	16,0	22,0		36
Rossiya**	6,0 i 10,0	11,4 i 18,0*	16,5 i 24,0*		30-38*
Soglashenie SNG	10,0	11,0-18,0*	15,0-25,5*		18-44*

* o‗qqa tushadigan yuklarning o‗qlaroro masofalariga yoki o‗qlar soniga bog‗liq ravishda va umumiy massa uchun ATS turiga qarab.
** ATV ning to‗liq massalari, o‗qqa tushadigan yuklari va o‗lchamlariga qarab, davlat yo‗l to‗lovlari yoki yig‗imlar va soliqlar olinadi.

2. Transport vositalarining vaznini nazorat qilish amaliyoti

Amaldagi tartibga solish va qonuniy cheklovlarga qaramasdan, dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida tartibga soluvchi o‗qqa tushadigan yuklarning ortiqcha miqgachari va ATV massalari, asosan, foydalanuvchilarning mumkin bo‗lgan oqibatlarga qaramasdan qo‗shimcha foyda olish istagi bilan izohlanadi. SHunday qilib, AQSH federal yo‗l boshqarmasi ma‘lumdanlariga ko‗ra, 20% yo‗llarning buzilishiga, ATS ruxsat etilgan o‗qqa tushadigan yuklarni, ortiqchaligi sabab bo‗lgan, faqat 20 million.gachallar miqgacharida yillik qo‗shimcha ta‘mirlash harajatlariga olib kelgan. Bundan tashqari, bu ma‘lumdanlar avtomobillarni tortishda 22% hollarda ruxsat etilgan o‗qqa tushadigan yuklar ortiqcha edi, faqat 22 davlatlar, so‗rovda olingan.
Xuddi shu xolat buyuk Britaniyada kuzatiladi, bu erda 1977-dan 1982-ga. Avstraliyada yuk mashinalarining 25%dan 22% gachasida o‗qqa tushadigan ortiqcha yukga ega bo‗lgan. Daniyada, ortiqcha yukli ATV barcha yuk mashinalari 10-15% tashkil etadi. YUgoslaviyada ATVning 75% ortiqcha yukga ega edi. Ispaniyada, bitta o‗q bilan yuk ATS ning 46% 10 ts dan ortiq yukliligi anqlandi va ba‘zi hollarda u har bir o‗qqa 23 TSga teng edi. Janubiy Afrikada 35% yuk ATVlari 5 dan 100% gacha bo‗lgan ortiqcha yukga ega. Irlandiyada, 1998 yilda kiritilgan bo‗lsa-da ATVni haddan tashqari yuklab olish uchun tashuvchilar va jo‗natuvchilarning javobgarligi to‗g‗risidagi qonun, hozirgi kunga qadar tashishlarning 20% 4 dan 6 ts gacha bo‗lgan ortiqcha yuk bilan amalga oshiriladi.
ATV ning o‗lchamlari, massasi va o‗qqa tushadigan yuklarini cheklash qoidalarini buzish, yo‗l yoki jarima miqgacharini ob‘ektiv va aniq belgilash uchun bir qator xorijiy mamlakatlarda ziddiyatli vaziyatlarni bartaraf etish uchun ATV ning og‗irligi va umumiy parametrlarini qat‘iy nazorat qilish tizimi yaratildi va samarali qo‗llanilmoqda.
Misol uchun, MDH, Vengriya, Polsha, Germaniya va boshqa bir qator mamlakatlarda mamlakatga kirishda har bir yuk mashinasi to‗liq massa va o‗qqa tushadigan yuklarni aniqlash uchun elektron tarozilar orqali o‗tadi. Transport vositalarinig ruxsat etilgan qiymatlaridan oshib ketgan taqdirda, faqat tegishli yig‗im to‗langanidan keyin mamlakatga ruxsat beriladi. Buyuk Britaniyada, tortish majbur postdan 500 m oldin harakatda avtomobil dastlabki tortish ishlatiladi. AQSHda, Germaniya, Finlyandiya, Norvegiya va boshqa mamlakatlarda bo‗lgani kabi, og‗irliklarni nazorat qilish, shu jumladan, ko‗chma tortish qurilmalari bilan jihozlangan yo‗l politsiyasi patrul xizmati ham amalga oshiriladi.
Rossiya yo‗llarida ba‘zan transport vositalarini tortishdan haygachavchilarni chetlab o‗tish mumkin. SHu holat faqat bitta statsionar PVC haqida tortish bo‗yin tovlash yillik zarar Germaniyada 150 ming markani tashkil etdi, xususan, boshqa mamlakatlarda xam kuzatildi. YAngi ko‗chmas torozilarning joylashuvini va ularning qurilish tartibini aniqlash uchun quyidagilar zarur:

• 
  har bir ko‗chmas torozi xonalarni tashkil etish bo‗yicha ishlarning o‗rtacha taxminiy qiymatini va uni ishlatish uchun yillik harajatlar miqgacharini aniqlash;
  
• 
  har bir ko‗chmas torozi xonalar tomonidan xizmat ko‗rsatadigan yo‗l uchastkasida transportning tarkibi va intensivligiga qarab, har yili olinadigan yillik tushumlarning miqgacharini taxmin qilish;
  
• 
  yo‗lning ushbu qismidagi yillik tushumlar unga joylashtirilgan ko‗chmas torozi xonalarni amortizatsiyasi va ekspluatatsiyasi harajatlarini qoplaydigan ushbu transportda ko‗chmas torozi xonalarni harakat intensivligining minimal miqgacharini va ulushini aniqlash;
  

2. Transport vositalari harakatini vaqtincha cheklash yo‘li bilan avtomobil yo‘llarining saqlanishini ta’minlash

Avtotransport vositalarining harakatini ularning o‗qqa tushadigan yuklari bo‗yicha vaqtinchalik (mavsumiy) cheklash bo‗yicha mahalliy va xorijiy amaliydanlar.
Gruntning maksimal namligi davrida (odatda bahor yoki kuzda) keskin, ba‘zan 3-5 marta, yozgi holatiga nisbatan yo‗l to‗shamalari mustaxkamligini kamaytiradi.
Ushbu davr mobaynida avtomobil yo‗llarining bir qator joylarida yo‗l to‗shamalarining haqiqiy xavfsizlik chegarasi transport shartlariga muvofiq ruxsat etilgan darajadan past bo‗ladi. Agar bunday yo‗l to‗shamalarini zudlik bilan mustahkamlash imkoni bo‗lmasa, ularning xavfsizligini ta‘minlash uchun yuk avtomobillarining harakatini mavsumiy ravishda cheklash amalga oshiriladi.
Misol uchun, qo‗shma SHtatlarda davlatlarning deyarli yarmi bahorgi cheklovni amalga oshiradi va ruxsat etilgan yuklar 30-50% kamaytiriladi, bitta o‗qqa esa 18-47% kamayadi. Alaska, Vashington va Minnesdana SHtatlarida yuklarni qattiq cheklash amalga oshirildi - 40-50% uchun yagona o‗q uchun va 30- 50% qo‗sholoq o‗qlar uchun yozgi davrga nisbatan bahoda mustaxkamlikning (elastiklik modullari) ikki marta pasayishi kuzatiladi. Harakatning mavsumiy cheklov davri yo‗l to‗shamalarining muzlash chuqurligi va iliq havo harorati bo‗lgan kunlar soni bilan aniqlandi va ruxsat etilgan eksenel yuklarning miqgachari ―LOADMT‖ dasturi bo‗yicha hisoblab chiqiladi. Transportning mavsumiy cheklovi davrida ko‗chma tarozilar bilan ta‘minlangan yo‗l politsiyasining patrul xizmatlari ATV ni qattiq jarima choralarini qo‗llash bilan kuchli nazorat qilib, qoida buzuvchilarga nisbatan jarima choralarini qo‗llaydi va jarima har birortiqcha 0,5 ts yukka proporsional oshib boradi.
Norvegiyada qabul qilingan harakatni cheklash amaliydani. Ushbu mamlakatda harakatni cheklash davrida ruxsat etilgan yuk butunlay yo‗l to‗shamalarining haqiqiy mustaxkamliliga bog‗liq. Norvegiyaning barcha milliy yo‗llari 8-dan 10-ga o‗qqa tushadigan yuklarga mo‗ljallangan bo‗lib, bahor mavsumida uning ruxsat etilgan qiymatining majburiy pasaytiriladi. Qish mavsumida 10 TSga ruxsat etilgan o‗qqa tushadigan yukning bahor-yoz davrida 6 ts bo‗lgan yo‗llarda ham o‗tishiga ruxsat beriladi. Bahorda normallashtirilgan 8 ts o‗qqa tushadigan yuk 10 tc bilan ATS o‗tkazish amalga oshiriladigan yo‗llarda, ortiqcha Yuklangan mashinaning o‗tkazilishiga ruxsat faqat 8 tsda o‗qqa tushadigan yukni ta‘minlaydigan qisman tushirish sharti bilan beriladi. Ruxsat etilgan yuk 8-9 ts bo‗lgan yo‗llarda va bahorda 2 ts yoki undan ko‗proqqa
kamayadi, ortiqcha yuklangan ATSlarning ruxsatnomasi faqat yo‗l-transport vositalari, yo‗lovchi tashish, sut tashuvchilar, axlat yuk mashinalari va yo‗l- transport vositalari uchun yo‗l-transport hodisasi sodir bo‗lganda beriladi.
1982dan beri Norvegiya milliy yo‗llari haqida rasmiy ma‘lumdan har gachaim bahor mavsumida ruxsat etilgan o‗qqa tushadigan yuklarning tafsildanlarini o‗z ichiga oladi. Bu davrda yo‗llarda cheklovli yo‗l belgilari o‗rnatilgan bo‗lishi, aholi va korxonalarni yo‗l harakati cheklovlari, ruxsat etilgan eksenel yuklar va mumkin bo‗lgan muqobil yo‗nalishlar to‗g‗risida xabargachar qilish bo‗yicha keng ko‗lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Ma‘lumdanlar matbudan, televidenie, radio, broshyuralar va boshqalar orqali uzatiladi. Yo‗l harakati cheklovi boshidan to oxirigacha butun mamlakat bo‗ylab ko‗chma og‗irliklardan foydalangan holda yo‗l harakati politsiyasi patrul xizmatlari tomonidan amalga oshiriladigan yuk atslarining harakatini og‗ir nazorat qiladi. SHu bilan birga, ruxsat etilgan o‗qqa tushadigan yukning yoki ATSning to‗liq massasining 5% ortiqcha bo‗lishiga yo‗l qo‗yilmaydi.
1988da, o‗qqa tushadigan yuklarga qarab, Fransiya yo‗llarida yuk avtomobillarining harakatini bahorgi cheklovi bo‗yicha ko‗rsatma tasdiqlandi. 13 tc normativ yuk ostida bahor davri uchun ikki ruxsat etilgan o‗qqa tushadigan yuk qabul qilindi - 6 va 12 tc yuk ATS bir martalik ruxsat berish moslashuvchan tizimi bilan.