I. S. Sodiqov avtomobil yo‘llarining transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlari toshkent

8.5. Yo‘l to‘shamalariga qo‘shimcha yuklarning ta’siri

Transport tadqiqdanlari Kengashi tomonidan chop etilgan milliy Birlashgan yo‗l tadqiqdanlari dasturi bo‗yicha qo‗shma SHtatlarda yo‗l qurilishi amaliydanini umumlashtirishning 131-sonida yo‗llar belgilangan muddatlardan oldin buzilganligi qayd etildi. Buzilishning sabablaridan biri yuk avtomobillarining noqonuniy va noqonuniy haddan tashqari yuklanishi deb hisoblanadi, ularning SHtatlaroro yo‗llaridagi harakat intensivligi tez sur‘atlar bilan o‗sib bormoqda. Tadqiqdanlar shuni ko‗rsatdiki, yuk mashinalarining 10 dan 25% gacha bo‗lgan transport oqimlari ruxsat etilgan chegaralardan ko‗proq o‗qqa tushadigan yuklarga ega. Amerika yo‗l tashkildanlari xodimlari uyushmasi (AASHO) tomonidan olib borilgan tekshiruvlar natijasida ortiqcha yuklarning yo‗l kiyimlarining chidamliligiga ta‘siri aniqlandi. Bu ta‘sir haqiqiy yuklarning taxminan 4,5 darajasida ruxsat etilgan qiymatdan oshib ketishiga mutanosibdir, ya‘ni. uchdan bir qismga bo‗lgan yukning oshishi bilan, qattiq bo‗lmagan yo‗l kiyimlarining chidamliligi taxminan 4 marta kamayadi. YAgona o‗q yukining ikki barobar ortishi 24-25 marta yo‗l to‗shamalarining ishlash muddatining kmayishiga olib keladi. SHunday qilib, transport vositalarining o‗qqa tushadigan yuklarining bu o‗sishi yo‗l to‗shamalari uchun buzuvchidir.
Fransiyada olib borilgan tadqiqdanlar natijasida, haddan tashqari yuklangan o‗qlar qattiq bo‗lmagan yo‗l to‗shamalariga 40% dan ortiq, yarim qattiq yo‗l to‗shamalariga - 88% dan ortiq bo‗lgan agressiv ta‘sir ko‗payadi. Haddan tashqari o‗qi yuklangan avtomobillar soni, agar ularni butunlay man etish imkoni bo‗lmasa, kamaytirish tavsiya etiladi. 25% yuk avtomobillari harakati halokatli ta‘siri
darajasini pasaytirish 80 million frank asosiy yo‗l tarmog‗ini yillik saqlash harajatlarini tejash imkonini beradi. SHu kabi natijalar ikkinchi darajali yo‗l tarmog‗ida ham olinishi mumkin.
Nemis tadqiqdanchilari shuni aniqladilarki, ikki o‗qli transport vositasi shaklidagi yuk ko‗tarilganda, to‗lqinsimon qoplamalarda tshlqinsiz qoplamalarga qaraganda ikki barobar ko‗proq egilish va deformatsiyalar kuzatildi. Tadqiqdanchilar qoplama yorilish jarayoni quyidagi sabablarga bog‗liq degan xulosaga kelishdi: harorat o‗zgarishidan yoriqlar paygacha bo‗lishi, yuklarning ta‘siri va avvalgi ikki sababning kombinatsiyasi. Amaldagi bog‗lovchi materiallarning xususiyatlari ham muhim rol o‗ynaydi.
Og‗ir yuklarni tashish bilan shug‗ullanadigan transport vositalari tomonidan keltiriladigan zararni hisoblash usuli.( Rossiyada ishlatiladigan usul)
I. Avtomobil yo‗llari bo‗ylab og‗ir vaznli avtdanransport vositalari o‗taydanganda yo‗l qoplamalariga etkaziladigan zarar miqgacharini aniqlash.
V.K.Apestinga ko‗ra, transport vositalarining bahor cheklovi davrida transport vositalaridan zararni baholash usuli ishlab chiqilgan bo‗lib, u tartibga solishdan kattaroq o‗qqa tushadigan yuklarga ega og‗ir transport vositalarining ta‘siriga bog‗liq .
Og‗ir vazn toifasidagi avtdanransport vositasining j -o‗qi orqali yo‗l to‗shamalariga etkazilgan I_rj umumiy zarari avtomobil yo‗lining bir kilometri bo‗yicha formula bilan belgilanadi:

bu erda:
^И рj
 К_с
 Y
N _p


(8.1)

K_S -hisobiy avtomobilning mavsumiy agressivligi koeffitsienti (yuk);
N_r -hisobiy o‗qqa tushadigan yuklarga keltirilgan og‗ir transport yuklarining o‗tish soni (takrorlanuvchanligi) miqgachari, yo‗l to‗shamalarining me‘yoriy (hisoblangan) xizmat muddatini (T_N), E_R ning ekvivalent moduli bilan haqiqiy xizmat muddatini (T_F) kamaytirishi;
Y -og‗ir vaznli transport vositalaridan, shu jumladan, yo‗l to‗shamalarining haqiqiy umri davomida kapital ta‘mirlash (Su) va ta‘mirlash (S_P) bilan bog‗liq harajatlarni o‗z ichiga olgan zararni qoplash harajatlari va o formula bo‗yicha aniqlanadi, (rub/km):
^ С_У  α _j ^


Y  ^  С  α ^

bu erda:

^ (1  Е _НП
)Т_Ф
П Сj _

(8.2)

α_j va
^αСj
Q_jk yukning hisobiy o‗qqa tushadigan Q_P yukga keltirish

koeffitsientlari , 11,5 ts (115 kn), 10 ts (100 kn) yoki 6 ts (60 kn) ga teng, yo‗l kiyimlarining mustahkamligi va yo‗l qoplamasining yedirilishi uchun mos ravishda;

Enp-turli xil harajatlarni (diskont) keltirish uchun me‘yor)
Harajatlarning uzoqlik davrini hisobga olgan holda yo‗l to‗shamalarini kuchaytirish harajatlari quyidagi formula bo‗yicha aniqlanadi:
S_U = 142,857a(e^bEtr – e^bEf)Z_d X_dV_shK_t·K_inf· K_ud (8.3) bu erda:
a va b – 1 m² yo‗l to‗shamasini qiymatining yo‗l konstruksiyasini xisobiy elastiklik moduliga nisbatan o‗zgarishini tavsiflovchi empirik koeffitsient.
e-2,718 ga teng tabiiy logaritmalarning asosid;
E_tr ; E_f - mos ravishda talab etiladigan (hisobiy) va joriy yilning (yo‗l to‗shamasini kuchaytirilgan yili) xisobiy davrida yo‗l konstruksiyasini elastiklik haqiqiy modullar, MPa;
V_sh -yo‗lning kengligi, m;
Kt-qiymati hududiy koeffitsienti (muayyan harajatlarning amaldagi normativlarining 1-ilovasiga muvofiq tayinlanadigan K1 o‗tish koeffitsienti );
Z-yo‗l to‗shamalarini ta‘mirlash ishlari bilan bir vaqtda amalga oshiriladigan boshqa turdagi ishlarning harajatlarini hisobga olgan holda empirik koeffitsient (jadval.8.2);
X_d -joriy narxlarga keltiruvchi koeffitsient (16,87); K_inf - inflyasiyani hisobga oluvchi koeffitsient;
Kud-1-ilovaga muvofiq turli toifadagi yo‗llar uchun qabul qilingan narx koeffitsienti.
8.2-jadval

Yo‗l to‗shamalari turlari	Yo‗l toifasi	Koeffitsientlar ZD Zn
Kapital	I va II III IV	2,07 2,13 2,20	1,49 1,53 1,60
Engillashtirilgan	III; V vaV	2,44	1,76
O‗tuvchi	IV va V	3,70	2,66

Yo‗l to‗shamalarini kuchaytirish va og‗ir transport vositalarining (N_P o‗tishlarining soni ko‗rib chiqilaydangan vaqtda hisob-kitob qilinmagan intensivlikning hisob-kitoblariga duch kelganida yo‗l to‗shamalarining mustaxkamligi bo‗yicha ma‘lumdanlar yordamida aniqlanadi ( 8.1rasm).

8..1. Og‗ir transport vositalaridan zararni hisoblash sxemasi.

1. 
   yo‗l strukturasining moslashuvchanligini hisoblash (talab qilinadigan) modulini tn standartidagi ta‘mirlash muddati gachairasida o‗zgartirishning muntazamligi.
   
2. 
   og‗ir transport vositalarining transport oqimi tarkibida mavjud bo‗lgan strukturaning elastikligi modulini kamaytirishning muntazamligi.
   

3 – davr mobaynida ( ( t_i+1 – t_i) ko‗rsatilgan og‗ir transport vositalarining harakatlanish sonini aniqlaydigan maygachan.
TF -og‗ir transport vositalarining ta‘siri bilan bog‗liq bo‗lgan yo‗l to‗shamalarining haqiqiy xizmat muddati, yillar.
N₁ va N_1x - transport oqimi, Avto/kun tarkibi (og‗ir transport vositalari bilan) hisoblab va hisoblash uchun mos ravishda, dizayn avtomobil berilgan ipi tezlik.
E_min -yo‗l strukturasining minimal ruxsat etilgan elastik moduli .
Yo‗l to‗shamalarining haqiqiy E_f va E_t talab qilinadigan modullari ko‗rilaydangan t_i vaqtda MKN 52 mos ravishda aniqlanadi.
Transportning hisobiy emas xarakat jadalligi hisobiy transport oqimi tarkibida og‗ir transport vositalarining qo‗shimcha foizini hisobga olgan holda aniqlanadi, bu esa taxminan 25% ga yo‗l to‗shamalarining me‘yoriy ta‘mirlash muddatini qisqartirishga olib kelishi mumkin. Bunday holda, hisoblangan
avtomobilga berilgan birinchi yilda og‗ir transport vositalari bilan transport oqimining intensivligi:
N_1x= xN₁ (8.4)

bu erda: x-og‗ir transport vositalarining transport oqimiga kiritilishi tufayli harakatning hisobiy jadalligini oshirish koeffitsienti;

N₁,- gachana/kun hisobiy yukga Q_P keltirilgan birinchi yil davomida transport oqimining harakat intensivligi. Agar vaqti davomida harakat hisobiy jadalligini o‗zgarishi geometrik progressiyada bo‗lsa N₁ quyidagi formula bilan aniqlanadi:

N  f

^NПР


1
  p

bu erda:
1 _{q TН 1} ^ j j


(8.5)

N_pr -transport oqimi harakatining istiqbolli intensivligi, u uchun yo‗l to‗shamasi, hisoblab chiqilgan Avto/kun ;
q - vaqt davomida harakat intensivligining o‗sish ko‗rsatkichi (q1);
- hisobiy transport oqimida transport vositalarining turlari soni; Tn- me‘yoriy (hisobiy) ta‘mirlash davri, yillar;
f –tasmalar sonini xisobga oluvchi koeffitsient.;
p_j - transport oqimidagi ayrim turdagi transport vositalarining ulushi. Keltirish koeffitsienti (α_j) formula bilan aniqlanadi: