I qism. Fotometriya asoslari

4.5.3. Ranglar tavsiflarini o‘lchash 
Jismlarning rang tavsiflarini ikkita usul bilan topish mumkin – yo 
ularni to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘lchash bilan, yo rangning mavjud bo‘lgan 
spektral tavsiflari bo‘yicha hisoblash yo‘li bilan. Ikkinchi usul rang 
tavsiflarining yuqori aniqligi bilan ajralib turadi, biroq texnik ishlab 
chiqarish maqsadlarida kam qo‘llaniladi. 
Rangni to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘lchash uchun hizmat qiladigan 
asboblar kolorimetrlar deyiladi. Ular vizual va fotoelektriklarga 
bo‘linadi. 
Vizual kolorimetrlarda ikkita taqqoslavchi maydoncha bo‘lib, 
bittasida o‘lchanayotgan rang joylashtirildi, ikkinchisiga uchta asosiy 
instrumental ranglarini aralashtirish yo‘li bilan o‘lchanayotgan rangga 
teng bo‘lgan rang tanlanadi. Maydonchalarning bir xil bo‘lishligi uchun 
talab qilingan uchta boshlang‘ich ranglarning miqdori (ularning 
ravshanligi) rangning miqdoriy tavsifini tashkil qiladi.
Kolorimetrlar ranglarni saralash usuli bo‘yicha additiv va 
subtraktivga bo‘linadi. Additiv kolorimetrlarda boshlag‘ich ranglar 
bo‘lib – qizil, yashil va ko‘kimtir-binafsha ranglar, subtraktivlarda - 
sariq, to‘q qizil (qirmizi) va havo ranglar hisoblanadi (4.16 – rasm).
Additiv kolorimetrlarda instrumental ranglar sifatida o‘zgarmas 
zichlikli uchta yorug‘lik filtrlari hisoblanadi. Ularning oldida filtrlar 
orqali o‘tayotgan yorug‘lik miqdorini boshqaradigan yorug‘lik 
yutgichlar joylashgan bo‘ladi. Subtraktiv kolorimetrlarda rangli optik 

---

265 
ponalar ko‘rinishida bo‘lgan o‘zgaruvchan zichlikli yorug‘lik filtrlari 
qo‘llaniladi.
Additiv kolorimetrlar subtraktivlarga qaraganda aniqroq ishlaydi, 
chunki ularning instrumental ranglarining to‘lqin uzunliklari o‘zgarmas 
bo‘ladi, subtraktivlarda esa to‘lqin uzunliklar filtrning bo‘yoqli 
qatlamining zichligiga bog‘liq holda o‘zgaradi. Biroq ishlab chiqaruvchi 
kinotexnik maqsadlar uchun subtraktiv kolorimetrlar beradigan 
o‘lchovning aniqligi yetarli bo‘ladi. 
Fotoelektrik kolorimetrlar, aslini olganda, ularni alohida spektral 
zonalarga o‘zgaruvchan sozlanadigan yorug‘lik o‘lchagichlardan 
(svetomerlardan) iborat bo‘ladi. Ular uch zonali va ikki zonalilarga 
bo‘linadi. Sozlash fotoelement oldiga zonali yorug‘lik filtrlarini 
o‘rnatish orqali amalga oshriladi. Uch zonali kolorimetrlarda qizil, 
yashil va ko‘kimtir-binafsha yorug‘lik filtrlari, ikki zonalilarda esa qizil 
va ko‘kimtir-binafsha ranglar qo‘llaniladi.
Ikki zonali yorug‘lik o‘lchagichlar yorug‘likning rangdorligini 
ko‘k-qizil nisbatlar usuli bo‘yicha baholash uchun hizmat qiladi. Ular 
spektrlari haroratli nurlantirgichlarga tegishli bo‘lgan ranglarga nisbatan 
faqat ranglarni baholash uchungina yaroqli hisoblanadi.
Uch zonali fotoelektrik kolorimetrlar (rang o‘lchagichlar - 
svetomerы) ixtiyoriy jismlar va yorug‘lik manbalarining ranglarini 
o‘lchashga yaroqlidir. Bu kolorimetrning pritsipial sxemasi 4.17 – 
rasmda keltirilgan. 
Kolorimetrlarning sxemalari 
subtraktiv 
oq rang manbai 
Ko‘z 
Ko‘z 
additiv 
4.16 – rasm. Uch rangli kolorimetrlarning prinsipial sxemalari 

---

266 
4.17 – rasm. Fotoelektrik kolorimetrning tuzilish tamoyili