I qism. Fotometriya asoslari

4.5.5. Rangni o‘lchash xalqaro tizimining xususiyatlari 

---

268 
Xalqaro yoritish kongressida 1931 yilda qabul qilingan X, U, Z 
tizimi rus adabiyotlarida «sistema MKO» («XYK tizimi») nomi bilan 
uchraydi. 
XYK tizimi ranglarni kuzatishning ma’lum bir standart 
sharoitlariga mo‘ljallangan bo‘lib, bularga nisbatan rangning miqdoriy 
ma’lumotlari beriladi. Bunday sharoitlarga kiradi: 
«standart kuzatuvchi» ko‘zining spektral sezgirlik egri chizig‘i 
ko‘rinishidagi normal inson ko‘zining standart tavsifi va o‘lchanayotgan 
jismni kuzatish kerak bo‘lgan standart yorug‘lik. Yorug‘lik standartlari 
sifatida rang haroratining uchta standarti qabul qilingan; 2848 K («A 
manba»), cho‘g‘lanma gazli chiroqqa tegishli, 4800 K («B manba») — 
kunduzgi yorug‘lik filtrli A manba va 6500°K («C manba»)—kattaroq 
zichlikli havorang filtr bilan A manbaning kombinatsiyasi. Teng 
energetikli spektr E manba deyiladi.
Yoritishning har bir sharoiti uchun oldindin axromatik ranglar 
bilan ko‘zdagi nur sezuvchi hujayralarning ta’sirlashishi hisoblanadi, 
ya’ni oq rang bo‘lib seziladigan qizil, yashil va ko‘k qo‘zg‘alishdagi 
uchta «muvozanatli» kattaliklar topiladi. Bu - rang grafikasidagi oq B 
nuqtaning koordinatlari bo‘ladi (4.18-rasm). Buning atrofida mos 
ravishda uch rangli koordinatli hamma xromatik ranglar joylashadi. 
4.5.6. MKOning rang grafigi
MKOning rangli grafigi (4.18-rasm) X, Y, Z tizimi bo‘yicha 
miqdoriy ifodalanadigan hamma mavjud bo‘lgan hilma xil 
rangdorliklarning koordinat to‘ridagi grafik tasviridan iborat bo‘ladi.
Bu grafik x, y, z - uch rangli koeffitsientlardan rang tusi, rang 
tozaligi koordinatlariga oson o‘tishga imkon beradi.
Bu grafikda ranglarning uch o‘lchamli kattaliklarini qanday qilib 
faqat ikkita x va y - koordinatalar yordamida ikki o‘lchamli tekislikda 
grafik ravishda joylatirishga erishildi? Bu qizil, yashil va ko‘k 
ranglarning hissalarini ifodalovchi uchta nisbiy sonlar – uch rangli 
koeffitsientlar yordamida rangdorlikni ifodalash tufayli mumkin bo‘ldi. 
Bu holatda uch rangli koeffitsientlarning yig‘indisi birga teng deb qabul 
qilinadi. Unda rangdorlik haqida to‘liq tasavvurga ega bo‘lish uchun 
ikkita koeffitsientni bilishning o‘zi kifoya qiladi, chunki uchinchi 
koeffitsientning kattaligi ikkita koeffitsientning yig‘indisini birgacha 
to‘ldiradigan songa teng bo‘ladi. Shunday qilib, hamma hilma xil 
rangdorliklarni ikkita koeffitsientlar x va u larning kombinatsiyalari 
bilan berish mumkin. 

---

269 
Oq rangga to‘g‘ri keladigan grafikning markaziy B nuqtasi atrofida 
konsentrik chiziqlar bo‘yicha qirmizi bilan birgalikdagi hamma rang 
tuslarni qamrab olgan bir xil to‘yingan xromatik ranglar joylashadi. Oq 
nuqtadan eng ko‘p uzoqlashgan chiziq bo‘ylab eng ko‘p to‘yingan 
spektral ranglar joylashadi. Spektral ranglar va qirmizi rang chiziqlari 
hosil qilgan, xuddi deformatsiyalangan rang doirasidan iborat bo‘lgan,
oval uchli uchburchakka o‘xshash shakl rang grafigida LOKUS deyiladi.
Grafikdagi oq nuqta (B nuqta) bilan lokusdagi alohida nuqtalarni 
birlashtiradigan to‘g‘ri chiziq bo‘ylab bitta rang tusining tozaligi 100% 
dan nulgacha bo‘lgan hamma rangdorliklari joylashadi. 
Uch rangli koeffitsientlardan rang tusi va tozaligi koordinatlarga 
o‘tishga misol.
Birorta bir A rangning uch rangli koeffitsientlari berilgan: x = 0,25 
va y = 0,61 (4.18 – rasm). Grafik to‘ridan x o‘qida 0,25 va u o‘qida 0,61 
koordinatlarning kesishish nuqtasini topamiz. Topilgan nuqta orqali 
to‘lqin uzunligi 540 nm bo‘lgan rang tuslarining chizig‘i o‘tar ekan. 
Demak, rangning rang tusi 540 nm ga teng ekan. Yana bu nuqta orqali 
teng to‘yingan ranglarning 80 soni bilan belgilangan kichik lokus 
chizig‘i o‘tishligini aniqlaymiz. Demak, to‘yinganlik 80% ga teng ekan. 
4.18 – rasm. XYKning rang grafigi 
Grafik bo‘yicha bunday yo‘l bilan faqat rangdorlik aniqlanadi. 
Rangning ravshanligini MKO grafigi hisobga olmaydi. 

---

270