I qism. Fotometriya asoslari

4.5.4. Ranglar koordinatlari tizimlari 
Rangni o‘lchash qanday maqsadlarga hizmat qilinishiga bog‘liq 
holda ranglar koordinatalarining har xil tizimlari qo‘llaniladi. Rang – 
uch o‘lchamli kattalik bo‘lganligi sababli ranglarni o‘lchashning hamma 
tizimlari uch koordinatali bo‘ladi.
a) A, P, L tizimi (rang tusi, to‘yinganlik va yorqinlik darajasi). Bu 
tizimning koordinatlari bo‘lib rangning uchta asosiy tavsifi – rang tusi 
(A), to‘yinganlik (P) va yorqinlik darajasi (L) hisoblanadi. Bu tizim 
ranglarni faqat tavsiflari bo‘yicha taqqoslash kerak bo‘lgan hollardagina 
qo‘llaniladi. 
Bu tizimning boshqa tizimlarga qaraganda ustunligi shundaki, 
uning koordinatlari rang to‘g‘risida eng ko‘p yaqqol tasavvur beradi. 
Rangni qayd qilishga misol: X = 620 nm, P = 20%; L = 40%. Bundan 
bu rang to‘q sariq, kuchsiz to‘yingan, inson terisining qaytarish 
koeffitsientiga taxminan teng och rangli ekanligini ko‘rish qiyin emas; 
b) QYK tizimi (qizil, yashil, ko‘k). Bu tizimning koordinatlari 
bo‘lib rangni tashkil etuvchi uchta additiv – uchta asosiy ranglar qizil, 
yashil va ko‘k ranglarning miqdori hisoblanadi. Bularni qo‘shish bilan 
berilgan rang aniq hosil qilinishi mumkin. Bu tizim etalon sifatida qabul 
qilingan uchta asosiy ranglar yordamida additiv yo‘l bilan rangni hosil 
qilish formulasini beradi deyilsa ham bo‘ladi. 
Ёруғлик 
Yorug‘lik 
Zonali filtrlari 
bo‘lgan turel 
Fotoelement 
Galvanometr 

---

267 
v) HQS (havorang, qirmizi, sariq) tizimi. Bu tizimning 
koordinatlari uchta – havorang, qirmizi (to‘q qizil) va sariq rangli 
bo‘yoqli qatlamlarning optik zichliklari ko‘rinishidagi uchta subtraktiv 
tashkil etuvchilari bo‘lib, bular yordamida berilgan rang subtraktiv yo‘l 
bilan hosil qilinishi mumkin. Bunda berilgan tizimda etalon sifatida 
qabul qilingan ma’lum spektral tavsifli atalgan ranglarning uchta 
yorug‘lik filtrlari nazarda tutilmoqda. 
g) X, Y, Z (iks, igrek, zet) xalqaro tizimi. Bu tamoyil jihatdan 
QYaK tizimining o‘zi bo‘lib, farqi shundaki, bunda asosiy sifatida uchta 
shartli ranglar – qizil (X), yashil (Y) va ko‘k (Z) qabul qilingan va ular 
shunday spektral tavsiflarga (noreal) ega bo‘lishligi kerakki, agar bu 
ranglar mavjud bo‘lganda spektrdagi ranglariga qaraganda ancha 
to‘yinganroq bo‘lib ko‘rinar edi. 
Bu ranglarni asosiy deb qabul qilinishiga sabab, bular yordamida 
ixtiyoriy yuqori to‘yinganlikdagi (spektral ranglarni ham qo‘shib 
hisoblaganda) ranglarning formulalarini qayd qilish mumkin bo‘ladi. 
QYKning real ranglari umuman olganda yuqori to‘yingan ranglarni 
o‘lchashga yaroqsiz hisoblanadi, chunki ularning hech qanaqa 
aralashmasi bilan uchta boshlang‘ich rangga nisbatan ko‘proq to‘yingan 
rangni hosil qilish mumkin emas. Shu sababli to‘yingan ranglarning 
katta guruhi, shu jumladan tozaligi 100% bo‘lgan hamma spektral 
ranglar asosiy real ranglarni aralashtirish bilan asliday hosil qilish 
mumkin emas va demak, o‘lchash xususiyatga ega emas. 
Rang formulasiga taaluqli asosiy ranglarning nisbiy miqdorlarini 
kichik harflar x, y, z bilan belgilash qabul qilingan. Unda F rang uchun 
rang tenglamasining umumiy ko‘rinishi berilgan tizimda quyidagicha 
bo‘ladi: 
F = xX + yY + zZ, 
bu yerda x, y, z uchtarang koeffitsientlari (yoki rangning nisbiy 
komponentlari) deyiladi.
X, Y, Z tizimi matematik hisoblash asosida qurilgan bo‘lib, asosiy 
ranglar bilan ham musbat, ham manfiy kattaliklarda amallar bajarish 
imkoniyatini beradi. Buni, qo‘polroq ravishda, shkalasi chekli, masalan 
1 kg, og‘irlikni o‘lchashga mo‘ljallangan prujinali savdo tarozilariga 
o‘xshatish mumkin. Bunday tarozilarda posangi pallasiga «manfiy 
og‘irlikli» tosh qo‘yib, kattaroq og‘ir yuklarni ham o‘lchash mumkin.