I qism. Fotometriya asoslari

4.1.3. Boshlang‘ich va takroriy kadrlarda rang 
Rangli filmda rang uzatish aniqligiga qo‘yiladigan ikki xil turdagi 
talabni farqlash lozim. Ularni shartli ravishda shunday nomlanadi: 
rangni dastlabki aks ettirish aniqligi va montajli tasvirga olishda kadrdan 
kadrga rangni takroriy aks ettirishdagi aniqlik. 
Tomashabin birinchi kadrda ko‘rgan obyekt rangini dastlabki rang 
deb hisoblashga to‘liq haqi bor. Mana shu rang bilan, goyo, unga shu 
ob’ektning bundan keyingi montajli tasvirga olingan kadrlardagi 
takroriy ranglar bilan solishtirish taklif qilinadi. Dastlabki rang tasvirga 
olinayotgan harakatning, agar harakat sharoiti o‘zgarmasa va qandaydir 
rangning o‘zgarishini mantiqan oqlaydigan biror narsa paydo bo‘lmasa, 
oxirigacha unga rioya qilishni talab qiladi.
Kadrdagi dastlabki rangni tanlash tasviriy masalaning ijodiy 
yechimiga tegishli hisoblanadi, takroriy rangning aniqligi esa texnik 
vazifa hisoblanadi. U faqat kinooperatorning eksponometrik texnikasiga
va tasvirga olishda hamda filmga ishlov berishda texnologik rejimlarga 
aniq rioya qilinishiga bog‘liq bo‘ladi.
4.1.4. Fotografik yorqinlik 

---

233 
Agar spektrning hamma nurlari uchun bir xil sezgirlikka ega 
bo‘lgan qabul qilgich yaratilsa, unda uning rangga bo‘lgan reaksiyasi 
faqat energiyaning yig‘indi kattaligiga, bu energiya spektr bo‘yicha 
qanday taqismlanganligiga bog‘liq bo‘lmagan holda, proporsional bo‘lar 
edi. Masalan, 4.1-rasmda bir xil miqdordagi enegriyalar bilan hosil 
qilingan, ya’ni bir xil energetik yorqinlikka ega bo‘lgan ranglar zonal 
diagrammalar holida ko‘rsatilgan va ular bunday qabul qilgichlarda bir 
xil yorqinlikli bo‘lib ko‘rinar edi. 
4.1 - rasm. Bir xil energetik yorqinlikli ranglar 
Biroq, mana shu ranglar spektral sezgirliklari boshqa qabul 
qilgichlarga ta’sir ko‘rsatsa, masalan, 4.2 – rasmda ko‘rsatilgan ko‘z, 
fotoeement yoki plenkaning fotoqatlami, unda bu qabul qilgichlarning
bitta va shu rangga bo‘lgan reaksiyalari bir xil bo‘lmaydi. Masalan, B 
rang pozitiv plenkaga nisbatan to‘q, ko‘zga nisbatan esa eng och bo‘ladi. 
4.2 - rasm. Yorug‘likni har xil qabul qilgichlarning spektral sezgirligi 
Rangning yorqinligi undan ta’sirlanayotgan qabul qilgichning turi 
bo‘yicha nomlanadi. Qabul qilgich ko‘z bo‘lgan holatda rangning 
VIZUAL 
ravshanligi 
to‘g‘risida, 
fotoelektrik 
eksponometrda 
FOTOMETRIK to‘g‘risida, plenkaning fotoqatlami yoki matritsada 
FOTOGRAFIK ravshanlik to‘g‘risida gapiriladi.
Yuqorida qayd qilingan qabul qilgichlarning rangga bo‘lgan 
reaksiyalari tabiati bo‘yicha har xil turli bo‘lishligiga qaramasdan – bitta 
holda bu his etish, boshqa holda galvanometrning strelkasini 
og‘diradigan fototok, uchinchi holda fotoqatlamning qorayishi yoki 
400 700 400 700 400 700 400 700
Ko‘z Fotolement Pozitiv plyonka yoki Izopanxrom 
fototasma 
A B C D 

---

234 
matritsaning ta’sirlanishi – har doim ularni o‘lchash usullari topiladi. Bu 
bilan vizual va fotometrik baholash bo‘yicha ob’ektning ravshanlikni 
fotografik qayd qilish bilan boshqarish imkoniyatini beradigan 
EKSPONOMETRIYA 
shug‘ullanadi. 
Agar 
fotoelementga 
fotoqatlamning spektral sezgirligi berilsa, u rangning fotografik 
ravshanligini o‘lchaydi.
Rangning foografik ravshanligi analitik shaklda quyidagicha 
ifodalanadi:
B = B
eλ
· S
λ
(4.1) 
bu yerda: B
eλ
– rangning energetik ravshanligi, S
λ
– plenkaning yoki 
matritsaning spektral sezgirligi. 
Rangli sirtning energetik ravshanligining yoritilganlikka va 
qaytarish qobiliyatiga bog‘liqligi ifodalanadigan formulani bilgan holda 
B
eλ
= E
λ
· ρ
λ
(4.2) 
bu yerda: E
λ
– ob’ektni yoritayotgan yorug‘likning spektral tavsifi 
(yoritishning spektral tarkibi), ρ
λ
– jismning kaytarish qobiliyatining 
spektral tavsifi (qaytarish egri chizig‘i), B
eλ
kattalikni E
λ
·ρ
λ
ko‘paytma 
bilan almashtirib, fotografik ravshanlikning formulasining yoyilganroq 
ko‘rinishini hosil qilamiz:
B = E
λ
·ρ
λ
·S
λ
(4.3) 
U holda rangning fotografik ravshanligi formulasi to‘liqroq 
ko‘rinishni oladi:
B = E
λ
·ρ
λ
·S
λ
· T
λ
(4.4) 
Tasvirga olish yorug‘lik filtri qo‘llanilganda, plenkaning nominal 
spektral sezgirligini (pasporti bo‘yicha) yorug‘lik filtrining spektral 
o‘tkazishiga ko‘paytmasiga teng bo‘lgan plenkaning effektiv spektral 
sezgirligini hisobga olish kerak.
S
efλ
=S
λ
· T
λ 
(4.5) 
Shunday qilib, rangning fotografik ravshanligini aniqlaydigan 
to‘rtta asosiy omil hisobga olinadi: ob’ekt yorug‘ligining spektral tarkibi 
(yorug‘lik manbasining rang haroratiga bog‘liq bo‘ladi), ob’ektning 

---

235 
spektral qaytarish qobiliyati, optikaning spektral o‘tkazishi va 
plenkaning (matritsaning) spektral sezgirligi. Fotografik ravshanlikning 
formulasi «rangning fotografik ravshanligi» tushunchasining fizik 
ma’nosini tushuntirish uchun keltirilgan edi. Formulaga kirgan 
matematik simvollar kinoteleoperator o‘zining kundalik amaliyotida 
eksponometriyada to‘qnash keladigan tasvirga olish jarayonining 
omillarni aks ettiradi. Rangning fotografik ravshanligini grafik holda uni 
spektr bo‘yicha zonali ajratib ham tasvirlash mumkin. Uning zonali 
kattaliklari tashkil etuvchilarning manzarasini hosil qilish uchun 
tasvirga olish jarayonining to‘rtta asosiy omillari – tasvirga olish ob’ekti, 
yoritish, optika va plenkaning (matritsaning) zonali grafiklarini bir 
biriga ko‘paytirish kifoya qiladi. Hosil bo‘lgan grafikaning umumiy 
yuzasi ob’ekt rangining fotografik ravshanligining kattaligiga 
proporsional bo‘ladi. Mana shunday yo‘l bilan tasvirga olish 
sharoitlarining ma’lum tavsiflarida ob’ektning fotografik tasvirida
ob’ekt tuslarining kontrastlari osongina hisoblaniщi mumkin. Bunday 
hisoblash dastlabki yaqinlashishda yetarlicha aniq bo‘ladi. Bu usul 
tasvirga olishning ma’lum sharoitlarida negativning zichligini oldindan 
ko‘ra bilish imkoniyatini beradi, fotoqatlamning qorayishining ma’lum 
zichligi bo‘yicha esa tasvirga olish obektining hossalari haqida 
muhokama qilish mumkin bo‘ladi. Xususan astrofizika bunday usuldan 
keng foydalanadi.