I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Tirik organizmlar biosferaning asosiy qismi
Biosferada tirik organizm eng muhim ahamiyatga ega bo'lib, akademik 
V.l.Vernadskiy ularning quyidagi funksiyalarini belgilab beradi.
-o .
Biosferada organizmlar­
ning tarqalish chegaralari.
! - o zon q atlam i, 2 -
q o rla r chegarasi,
3 — tuproq, 4 - g'orlarda 
yashovchi h ay v o n lar, 5 — 
neft q u d u q la rid a g i b a k te ­
riyalar
98

---

1.Gaz almashinishi. 
Bu funksiyasi fotosintez va nafas olish jarayoniga 
bog‘liq. Avtotrof organizmlarning organik moddalarini sintezlash jarayo­
nida qadimgi atmosfera tarkibidagi karbonat angi-drid ko‘p miqdorda 
sarflanadi. Yashil o ‘simliklar tobora ko‘payib borishi bilan atmosferaning 
gaz tarkibi ham o'zgara boradi. Karbonat angidrid miqdori kamayib, kis­
lorod esa ortib boradi. Atmosfera tarkibidagi kislorodning hammasi tirik 
organizmlar faoliyati natijasida hosil bo‘ladi. Nafas olish jarayonida kis­
lorod sarflanib, karbonat angidrid hosil bo ‘ladi va u yana atmosferaga 
chiqariladi.
2. Konsentratsiyalash funksiyasi. 
Tirik organizmlar tomonidan atrof-muhitda 
tarqalgan kimyoviy elementlaming to‘planishidir. Masalan: o ‘simliklar fotos­
intez jarayonida kimyoviy elementlami tuproqdan (kaliy, fosfor, azot, vodorod 
va boshqalami), havodan uglerodni olib, hujayrada organik moddalar hosil 
qiladi. Jamg‘arish funksiyalari tufayli tirik organizmlar ko‘p miqdorda cho‘kma 
jinslami, masalan, bo‘r, ohak jinslarini hosil qiladi.
3. Oksidlanish qaytarilish funksiyasi. 
0 ‘zgaruvchan valentlikka ega 
bo‘lgan kimyoviy elem entlam ing temir, oltingugurt, marganes, azot va 
boshqalaming aylanishini ta’minlaydi. Masalan, tuproqdagi ximosintezlovchi 
bakteriyalar ana shu jarayonlam i amalga oshiradi. Shuning natijasida H 2S 
tem ir rudasining ba’zi turlari har xil azot oksidlari hosil qiladi.