I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Quruqlik biomassasi. 
Quruqlik yuzasining turli hududlarida biomassa
m iq d o ri b ir xil em as. Q u tb la rd a n
ekvatorga borgan sari biomassa miqdori 
va organizm lar turlarining soni ortib 
boradi. Ayniqsa tropik iqlim sharoitida 
o'sim liklar turiari juda ko‘p bo'ladi. 
Zich va bir necha yaruslarda o'sadi. 
H ay v o n lar ham h a r xil y a ru sla rd a
joylashgan. Ekvatorga biogeotsenozlarda 
hayot zichligi ju d a yuqori b o 'la d i. 
O rganizm lar o 'rta sid a yashash joyi, 
oziq-ovqat, yorug'lik, kislorod uchun 
raqobat kuchli bo'ladi. Qutblarda b u ­
ning aksini ko'ramiz. Odamning ta ’sirida 
biomassa hosil bo'ladigan maydonlar keskin o'zgarishi mumkin, shuning 
uchun ham sanoat va qishloq xo'jalik maqsadlarida tabiiy resurslardan 
oqilona foydalanish lozim. Quruqlik yuzasining asosiy qismini tuproq 
biogeotsenozlari egallaydi.
T uproqda bakteriyalar, qorinoyoqlilar, infuzoriyalar, nem atodlar, 
kanalar, hasharotlar, kichik sutemizuvchilar va o'simliklar hayot kechiradi. 
Tuproqda bu organizmlar zich joylashgan. Masalan: bir tonna qora tu- ■
proqda m ikroorganizm larning soni 25x10 ga yetishi m um kin. Yoki
1 gektar tuproqda 2,5 mlnga yaqin yom g'ir chuvalchangi yashashi m um ­
kin. Tuproqda gazlar almashinishi ham tinmasdan davom etib turadi, havo 
tarkibidagi kislorod o'simliklarga yutiladi va kimyoviy birikmalar tarkibiga 
kiradi. Azot esa azot to'plovchi bakteriyalar tom onidan o'zlashtiriladi. 
Kunduzi tuproq qiziganda undan karbonat angidrid, vodorod sulfid, am - 
miak ajraladi.
Shunday qilib, tuproq biogen usulda hosil bo'ladi. Tuproq anorganik va
100

---

organik moddalardan hamda tirik organizmlardan tashkil topgan. Biosferadan 
tashqarida tuproqning hosil bo'lishi mumkin emas. Tuproq tirik organizm­
larning yashash muhiti bo ‘lib, undan o ‘simliklar o ‘ziga xos oziq m od­
dalar bilan suvni oladi. Tuproqda kechadigan jarayonlar moddalaming 
biosferada aylanishining tarkibiy qismini tashkil etadi. Odam xo‘jalik fao­
liyati ko'pincha tuproq tarkibining o ‘zgarib borishiga, undagi mikroorga- 
nizmlarning nobud bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham 
tuproqdan doimo oqilona foydalanish zarur.