I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Ko‘p hujayralilar — M etazoa
Ular bir nechta tiplarga b o ‘linadi:
Bulutlilar tipi — Spongia. 
Ularning 3000 dan ortiq turi bor. Ular den­
giz va okeanlarning tubida yoki har xil suv osti jismlariga yopishgan 
holda harakatsiz hayot kechiradilar. Bulutlilar kolonial organizmlar. Tarkibi 
ichki skelet (qum tuproq, shoxsimon m oddalardan tashkil topgan) va 
markaziy bo ‘shliq qismidan tashkil topgan. Ular suvda erigan kislorod 
bilan nafas oladilar. 0 ‘simlik va hayVon qoldiqlari hamda sodda hayvonlar 
va bakteriyalar bilan oziqlanadilar. Keyingi kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, 
bulutlilar kichik kvars zarrachalarini eritib qabul qilish xususiyatiga ham 
ega ekanlar. Bu bilan ular vitamin С ga b o lg an talabini qondiradilar.
Ko'payishi kurtaklanish va jinsiy yo‘llar bilan b o ‘ladi. Ba’zi bir turlari 
zaharli hisoblanadi. Kishilar tom onidan foydalaniladigan bulutlilar ham 
mavjud. Ularning kelib chiqishi to ‘g‘risida aniq m a’lumotlar yo‘q.
Kovakichaklilar tipi — Coelenterata. 
Kovakichaklilar asosan dengiz- 
larda yashaydi, qisman chuchuk suvlarda ham hayot kechiradigan vakil- 
lari uchraydi. Ularning 9000 mingta turi bor.
Ularning tanasi ekto va ekzotermadan tuzilgan bo‘lib, ularning oralig‘ida 
hujayra tashqarisidagi modda — mezogliya joylashadi. Kovakichaklilarning 
tipikvakili dengizlarda yashovchi maijon politlar hisoblanib, ular harakatsiz 
holda haypt kechirib koloniyalarga birlashgan b o ‘ladi. Ikkinchi vakili 
meduzalar b o ‘lib, ular yakka-yakka bo‘lib, harakatchan hayot kechiradi. 
Eng ko‘p. tarqalgan kovakichaklilarga gidro kiradi.
Kovakichaklilar jinssiz va jinsiy yo‘llar bilan ko‘payadi. Kovakichak­
lilar koloniyalari dengizlarda ekologik sistemalami hosil qilib muhim ahami- 
yat kasb etadilar.
Yassi chuvalchanglar tipi — Plathelminthes. 
Bu tipga mansub hayvon- 
larning tanasi yassi tuzilishga ega bo‘lib, ular suv, tuproq, o ‘simlik, hay­
von va odam o^ganizmlarida parazit holda hayot kechiradilar. Bu tipga 
ham 9000 mingga yaqin hayvon turlari kiradi. Yassi chuvalchanglarning 
o ic h a m i 0,5 mmdan 30 m gacha borishi mumkin. Ba’zi bir yassi chu­
valchanglar epiteliyasining tashqi tom onida xivchinlari yoki ki prikchalari 
bo‘ladi. Qoplovchi epiteliya ostida teri muskullari joylashib teri-muskul 
xaltasini hosil qiladi. Xalta bilan ichki organlar o ‘rtasida parenxima joylash- 
gan.
Ovqat hazm qilish organlariga oziq teshikchasi, qizilo‘ngach va ichak 
kirib, ba’zi bir vakillarida (lentasimonlar) ular um uman bo‘lmaydi.
Yassi chuvalchanglarning hammasi ham germofraditlardir. Ularda skelet, 
tom ir va nafas olish sistemalari yo‘q.
Bu tipga kiruvchi gelmentlarning hammasi parazitlar hisoblanadi.
87

---

Kovakichaklilarga qaraganda yassi chuvalchanglaming nerv sistemasi 
murakkab tuzilishga ega. Lentasimon gelm entlar tanasining bosh qismida 
juft miya joylashgan yoki tom oq, nerv halqali bo'lib, ulardan nerv hu- 
jayralaridan tuzilgan nerv o ‘simtalari chiqadi.
B u tip uchta sinfga bo'linadi: kipriklilar, so‘ruvchilar yoki trem ototlar 
(Tremotoda) va lentasimonlilar (Cestoda).Kiprikli chuvalchanglar yassi 
gelmentlar orasida eng sodda tuzilgani bo ‘lib, ularning olch am i uzunasiga 
5 mm gacha boradi. 3000 dan ortiq turiari mavjud. Ularning ko‘pchiligi 
chuchukva sho‘rlangan suvlarda hayot kechiradi.Ulaming tipikvakili bo‘lib 
Planariya hisoblanadi. Biroq anchagina turiari: dengizdagi qisqichbaqasimon- 
lar, baliqlar va shu kabi boshqa hayvonlar parazitlik qilib hayot kechiradi.
Trem otodaiarga 6000 ga yaqin tu r kiradi, ular ham m a hayvon va 
odamlarda parazitlik qiladi. Kasallik tarqatuvchi turlariga jigar qurti, mushuk 
so‘ruvchisi, lam o‘setsimon so‘ruvchi va boshqalar kiradi.
Lentasimonlilar sutemizuvchilar va odamlar paraziti hisoblanadi. Bu 
sinfga 3000 ta tur kiradi. K o‘p tarqalgan turlariga exinokok, sepen, lentets 
va shu kabilar kiradi. Ularning hayot sikli turli xil xo‘jayinlarda o ‘tadi.