I bob. Fermer xo‘jaliklari raqobatbardoshligini oshirishning nazariy va uslubiy asoslari

Sabzavotchilikka ixtisoslashgan Buxoro tumanida o’rganilgan fermer xo’jaliklari faoliyatining iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlari²²
9-jadval

№	Ko’rsatkichlar	O’l- chov birligi	«Ijodkor» fermer xo’jaligi			«Hatamov Shaxriyor Shokirovich»fermer xo’jaligi			«Tolli ota» fermer xo’jaligi			«Gurjob chashmasi» fermer xo’jaligi
			Yillar			Yillar			Yillar			Yillar
			2010	2011	2012	2010	2011	2012	2010	2011	2012	2010	2011	2012
1	Ekin maydoni	ga	14,2	14,2	14,2	10,2	10,2	10,2	23,0	23,0	23,0	14,5	14,5	14,5
2	Hosildorligi	s/ga	113,2	115,6	236,5	124,5	146,4	231,3	117,3	119,8	221,7	126,8	128,0	223,1
3	Yalpi xosil	s	1607,44	1641,52	3358,3	1269,9	1493,3	2359,26	2697,9	2755,4	5099,1	1838,6	1856	3234,95
4	Jami daromad	ming sum	48223,2	623777,6	141048,6	38097	56744,6	990889,2	80937	104705,2	214162,2	55158	70528	135867,9
5	1gektar erdan olingan daromad	ming sum	3396	43928	9933	3735	5563,2	97146	3519	4552,4	9311,4	3804	4864	9370,2
6	Jami qilingan xarajatlar	ming sum	28933,9	386742,1	83218,7	25525	35749,1	644077,9	50180,9	62823,1	137063,8	33094,8	47959	84238,1
7	1 ga. ga kilingan xarajatlar	ming sum	2037,6	27235,4	5860,5	2502,5	3504,8	63144,9	2181,8	2731,4	5859,3	2282,4	3307,5	5809,5
8	Foyda (+) Zarar (-)	ming sum	19289,3	237035,4	57829,9	12572	20995,5	346811,2	30756,1	41882,1	77098,4	22063,2	22569	51629,8
9	1ga. erdan olingan foyda (+), zarar (-)	ming sum	1358,4	16692,6	4072,5	1232,6	2058,4	34001,1	1337,2	1821,0	3352,1	1521,6	1556,5	3560,7
10	Rentabellik darajasi	%	66,7	61,3	69,5	49,3	58,7	53,8	61,3	66,7	56,3	66,7	47,1	61,3

– qishloq xo‘jaligida er maydonlaridan samarali foydalanish va unumdorligini oshirishda irrigatsiya va melioratsiya ishlariniamalga oshirish;

– fermer xo‘jaliklarining shaxsiy qishloq xo‘jalik texnika va mashinalarga ega bo‘lishini ta’minlash maqsadida lizing munosabatlarini yanada takomillashtirish hamda imtiyozli kreditlar ajratish;
– barcha hududlarning tabiiy-iqlim sharoiti va tuproq xususiyatlaridan kelib chiqib, fermer xo‘jliklarini shu sharoitlargamos serhosil urug‘lik materiallari bilan ta’minlash;
– barcha turdagi mineral o‘g‘it va boshqa kimyoviy vositalardan foydalanish imkoniyatini yaratish maqsadida ularning ta’minot tiziminitakomillashtirish va moddiy-texnika bazasini mustahkamlash;
– fermer xo‘jaligida mahalliy o‘g‘itlardan foydalanish hajmini ko‘paytirish, buning uchun ularning manbalarini kengaytirish va ilmiy asoslangan foydalanish tizimini joriy qilish;
– fermer xo‘jaliklari rahbarlarini bozor haqidagi, qishloq xo‘jaligi ekinlarini etishtirish agrotexnikasi va qishloqxo‘jalik iqtisodiyoti to‘g‘risida bilim va malakaga ega bo‘lishini ta’minlash uchun ularni o‘qitish va qayta tayyorlash markazlarining ishini yanada takomillashtirish lozim.
Yuqoridagi va boshqa ko‘plab fermer xo‘jaliklari faoliyat bilan bog‘liq chora-tadbirlarning qishloq xo‘jaligi rivojlanishini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash dasturlari doirasidaamalga oshirilishi, bizning fikrimizcha, istiqbolda respublika va uning hududlarida fermer xo‘jaliklarini yanada rivojlantirish va ularning raqobatbardoshligini oshirishga ta’sir qiluvchi omillardan samarali foydalanish uchun mustahkam zamin yaratadi.

2.2. Fermer xo‘jaliklarida mahsulot sifati va uning raqobatbardoshlik darajasini oshirishga ta’siri

Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida fermer xo‘jaliklaridaishlab chiqarilayotgan mahsulotlar raqobatbardoshligini oshirishmuammolari muhim ahamiyat kasb etadi. Malumki, O‘zbekistonfermer xo‘jaliklari tomonidan etishtirilayotgan mahsulotlargaichki va tashqi bozorlarda talab yuqori bo‘lmoqda. Fermerxo‘jaliklari tomonidan etishtirilgan mahsulotlar ichida asosiymavqeini paxta xomashyosi egallaydi.

Bugungi kunda mahsulotlar eksportida qayta ishlangan paxtatolasi bo‘yicha fermer xo‘jaliklari ulushi salmoqli bo‘lsada, uniyanada oshirish imkoni mavjud. Bu esa eksportga yo‘naltirilganpaxta tolasi raqobatbardoshligini oshirishga e’tibor qaratishni dolzarb qilib qo‘yadi. Shu munosabat bilan mahsulotlarning ham ichki, ham jahon bozoridagi raqobatbardoshligini oshirishgaqaratilgan tadqiqotlar olib borish va olingan natijalardankelib chiqqan holda ilmiy asoslangan amaliy taklif va tavsiyalarishlab chiqish maqsadga muvofiqdir.
Fermer xo‘jaliklari tomonidan etishtirilgan mahsulotlar raqobatbardoshligini oshirish birinchi navbatda ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish asosida mahsulotning nisbatan past narxi va yuqori sifatini taminlagan holda barcha resurslardan samarali foydalanishni uyg‘unlashtirish asosida erishiladi.
Shuningdek, fermer xo‘jaliklari tomonidan etishtirilgan mahsulot raqobatbardoshligini ta’minlashda bir qator ichki va tashqi omillar muhim ahamiyat kasb etadi. Jumladan, tashqi omillarga, institutsional o‘zgarishlar, ya’ni siyosiy, iqtisodiy va huquqiy; tashqi bozorlar kon’yunkturasi va ulardagi raqobat muhiti; tashqi iqtisodiy aloqalarni davlat tomonidan tartibga solishshakllari va usullari; mahsulotga bo‘lgan talab va taklifning shakllanishi; mahsulot etishtirish va qayta ishlash jarayonlarida xarajatlar shakllanishi kabilar kiradi. Ichki omillar esa narx,sifat, kafolatli servis xizmatlari ko‘rsatish va boshqalardan iborat.
Fermer xo‘jaliklari tomonidan etishtirilgan mahsulotlar raqobatbardoshligining asosi hisoblangan iste’mol qiymatlarimahsulotning turli tabiiy xossalarini, shuningdek, mahsulotishlab chiqarishning barcha bosqichlarida, ya’ni ishlab chiqarish,taqsimlash, sotish va iste’mol qilish jarayonida erishiladigan xususiyatlarning yig‘indisi bilan shartlangan.
Mahsulotning raqobatbardoshligini ishlab chiqaruvchi tomonidan boshqarish nafaqat mahsulotga u yoki bu iste’mol xususiyatlarining berilishini, shuningdek, u yoki bu narx strategiyasidanfoydalanishni, balki iste’mol bozorining marketing sohasidaqabul qilingan qarorlarni amalga oshirish ko‘zda tutilayotgan segmenti daromadlarini ham hisobga olishni anglatadi.




4-rasm. Mahsulot sifatiga nisbatan raqobotbardoshlikni belgilab beruvchi asosiy omillar.
Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, raqobatbardoshlik o‘zida mahsulot sifatining umumiy ko‘rsatkichlarini va uning narxining o‘zaro bog‘liqligini namoyon etadi. Mahsulot raqobatbardoshligi ko‘rsatkichlarining qiymati tashqi va ichki omillar ta’siriga bog‘liq.Tashqi omillar mahsulot narxiga, ichki omillar esa mahsulotsifatiga ta’sir ko‘rsatadi. Jumladan, raqobatbardoshlikni belgilab beruvchi iqtisodiy muhit omillari mahsulotning narxisifatiga ta’siri quyidagi rasmda aks ettirilgan (4-rasm).
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda fermer xo‘jaliklarida etishtirilgan mahsulot raqobatbardoshligini baholash va unioshirishda bevosita mahsulotning sifati va narxi bilan birqatorda uni iste’mol qiymatini inobatga olish lozimdir.
Shu nuqtai nazardan mahsulot ishlab chiqarishda uning iste’mol qiymatini oshirish mahsulotni qayta ishlash jarayonlariniyanada takomillashtirish hamda eksportga yo‘naltirilgan raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish muhim ahamiyat kasb etadi.Islohotlar samaradorligini oshirishga sog‘lom raqobat muhitiniyaratish bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. Raqobat muhiti o‘z navbatidabarcha resurslardan unumli foydalanishga ijobiy ta’sir etib,fermer xo‘jaliklari faoliyatida resurslardan foydalanish tizimini tubdan o‘zgartiradi. Bu esa mehnat bozorining ijobiy jihatlari bilan bir qatorda ayrim ijtimoiy masalalarni echishda qator kamchiliklarni yuzaga keltiradi. Shu boisdan fermer xo‘jaliklari orasida raqobat muhitini shakllantirish dolzarb masala hisoblanadi. Tahlillarning ko‘rsatishicha, Buxoro viloyatida paxta va g‘alla etishtirishda ularning sifat jihatdan yaxshilanishi kuzatilmoqda. Fermer xo‘jaliklarida raqobat muhitini shakllantirishda paxta va g‘alla etishtirishning o‘rtacha sotish baholari hamda ularga bo‘layotgan ishlab chiqarish xarajatlarining kamayishi ta’sir ko‘rsatadi.