I bob. Fermer xo‘jaliklari raqobatbardoshligini oshirishning nazariy va uslubiy asoslari

3-rasm. Buxoro viloyatida qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining xo‘jaliklar toifalari bo‘yicha taqsimlanishi (umumiy hajmga nisbatan foiz hisobida)¹⁶
Yuqorida qayd etilgan chora-tadbirlar natijasida Buxoro viloyatida ham fermer xo‘jaliklarining salmog‘i va ular faoliyati samaradorligining o‘sish sur’atini kuzatish mumkin (4- jadval).
4-jadval
Buxoro viloyatida fermer xo‘jaliklari rivojlanish ko‘rsatkichlari¹⁷

№	Tumanlar nomi	Jami fermer xo‘jaliklari			Shu jumladan ixtisosligi bo‘yicha
		Soni	Er maydoni, ga		Paxta va g‘alla-chilik	Sabzavot va polizchilik	Bog‘dorchilik va uzumchi-lik	Chorvachilik	Bosh-qalar
			Jami	Sh.j. ekin maydoni
	Buxoro	543	68109	19114	236		200	94	13
	Vobkent	370	27157	18426	339		6	21	4
	Jondor	520	95502	24124	319	1	93	104	3
	Kogon	318	26542	14277	240		44	31	3
	Qarako‘l	319	47267	17655	243	6	44	7	19
	Qorovulbozor	138	33249	13604	105			33
	Olot	278	87405	16116	276			2
	Peshku	320	196663	16625	238		12	66	4
	Romitan	430	134414	20184	320	1	43	64	2
	Shofirkon	532	103164	19808	349		149	19	15
	G‘ijduvon	397	55664	16837	289	3	23	77	5
	Buxoro sh.	99	1337	1007	9	58	29	3
	Viloyat jami	4264	876473	197777	2963	69	643	521	68

Buxoro viloyatida 2009–2015 yillarda fermer xo‘jaliklarining tashkiliy-iqtisodiy rivojlanish ko‘rsatkichlarining tahliliga asosan ta’kidlash lozimki, qishloq xo‘jalik yalpi mahsuloti 2009 yilda 189131 mln. so‘m, 2015 yilda esa 1329800,9 mln. so‘mni tashkil etib, 2015 yilda 2009 yilga nisbatan 7% ga oshgan. Shu jumladan o‘simlikchilikda bu ko‘rsatkich 2009 yilda 185929 mln. so‘m, 2015 yilda 709733,8 mln. so‘mni tashkil etgan holda 2009 yilga nisbatan 3,8 % ga oshganligini ko‘rishimiz mumkin, chorvachilikda 2009 yilda 3202 mln. so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2013 yilda 620067,1 mln. so‘mni tashkil etgan, 2015 yilda 2009 yilga nisbatan 19.9 % ga oshganligini

Tahlillarning ko‘rsatishicha, 2009–2015 yillarda viloyat fermer xo‘jaliklari soni 75,7 foizga qisqargani holda, ularning yalpi qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarishdagi ulushi 2009 yilda 38,7 foizni tashkil etgan 2015 yilda 38,0 foizga teng bo‘ldi. Ushbu ko‘rsatkich o‘simlikchilikda 2009 yilda 98,2 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2015 yilga kelib 97,4 foizga teng bo‘ldi, chorvachilikda ushbu ko‘rsatkich mutanosib ravishda 1,8 foiz va 2,6 foizni tashkil etdi. Shuningdek, respublika miqyosidagi ko‘rsatkichlar bilan taqqoslaganda ham, viloyat fermer xo‘jaliklarining barqaror rivojlanayotganini kuzatish mumkin. Fermer xo‘jaliklari soni 2009 yilda 29785 tani tashkil etgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2012 yilda 7139 tani tashkil etgan. 2013 yilda 2009 yilga nisbatan 73,6 foizga qisqargan. Fermer xo‘jaligida ishlovchilar soni 2015 yilda 2009 yilga nisbatan 0,35 foizga kamaygan, Fermer xo‘jaliklariga ajratilgan er maydoni 2015 yilda 2009 yilga nisbatan 0,05 foizga oshgan, o‘rtacha fermer xo‘jaliklari er maydoni 2015 yil 2009 yilga nisbatan 4,3 marta oshgan.
Hozirgi kunda Buxoro viloyatida fermer xo‘jaliklarini rivojlantirishga asosiy e’tibor berilmoqda. Xususan, viloyatda fermer xo‘jaliklarining rivojlanishiga alohida e’tibor berilishi natijasida, ularga ajratib berilgan er maydoni hajmi 2009 yilda 717086 gektarni, 2010 yilda 717086 gektarni, 2011 yilda esa 772099 gektarni, 2015 yilda 876473 gektarni tashkil qilmoqda. Ko‘rsatkichlardan ko‘rinib turibdiki, viloyatdagi fermer xo‘jaliklari uchun ajratib berilgan er maydoni 2015 yil 2009 yilga nisbatan 159387 gektarga ko‘payishiga olib keldi. Bu fermer xo‘jaliklarining har tomonlama xo‘jalik yuritishda qulayligini yana bir bor isbotlamoqda.
Tahlillar ko‘rsatishicha, viloyat fermer xo‘jaliklarining 69,0 foizi asosan paxtachilik va g‘allachilikka ixtisoslashgan bo‘lib, bog‘dorchilik va uzumchilik-15,2 foiz, chorvachilik sohasidagi fermer xo‘jaliklari 13,9 foiz, meva-sabzavotchilikka ixtisoslashganlari 1,3 foiz va boshqa yo‘nalishdagilar 1.3 foizni tashkil etadi. Tumanlar miqyosida esa, Buxoro shahar va Qarakul tumanlarida meva-sabzavotchilikka ixtisoslashgan fermer xo‘jaliklari mos ravishda 82 va 9.8 foizni, bog‘dorchilik va uzumchilikka ixtisoslashgan fermer xo‘jaliklari Buxoro va Shofirkon tumanida rivojlangan bo‘lib, ya’ni jami mazkur mahsulotni etishtirishga ixtisoslashgan fermer xo‘jaliklari tarkibida 53,2 foizni tashkil etgan.
Bizning fikrimizcha, fermer xo‘jaliklarining ishlab chiqarish iqtisodiy samaradorligini oshirish maqsadida ularni birinchi navbatda muayyan hudud yoki tumanning tabiiy-iqlim va tuproq sharoitlarini inobatga olgan holda joylashtirish va ixtisoslashtirish omillarini alohida e’tiborga olish lozim. Zero, bu omillardan foydalanish ortiqcha xarajat talab qilmaydigan choratadbirlar doirasida amalga oshiriladiki, natijada nafaqat ekinlar hosildorligini, eng muhimi esa fermer xo‘jaliklarining daromadlarini o‘stirish evaziga ularning raqobatbardoshligini oshirish borasida qo‘shimcha imkoniyatlar yaratiladi.
Shu sababli fermerlik harakatini yanada rivojlantirish maqsadida viloyatda 2010 yildan boshlab fermer xo‘jaliklari er o‘lchamlarini aynan tabiiy-iqlim va tuproq sharoitlarini hisobga olgan holda maqbullashtirish chora-tadbirlariga ustuvorlik berilayotgani ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Viloyatda qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarish asosan fermer xo‘jaliklari, dehqon xo‘jaliklari va qisman shirkat xo‘jaliklarida amalga oshiriladi. Bu xo‘jalik yuritish shakllaridan fermer xo‘jaligi qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarishdagi ulushining katta qismini ishlab chiqaruvchi sifatida etakchilik qiladi. Jumladan, 2011–2015 yillarda paxta xom ashyosi to‘lig‘icha, ya’ni 100 foiz fermer xo‘jaliklari ishlab chiqarilgan. Bundan tashqari, asosiy qishloq xo‘jalik mahsulotlari turlaridan biri don ishlab chiqarish sohasida ham ularning ulushi o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lmoqda. Masalan, 2011–2015 yillarda viloyatda etishtirilgan donning 84-86 foizi bevosita fermer xo‘jaliklari hissasiga to‘g‘ri kelgan. Shuningdek, tahlillarning ko‘rsatishicha, keyingi yillarda chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish sohasida ham fermer xo‘jaliklarining ulushi o‘sish sur’atiga moyil bo‘lmoqda. Masalan, 2011 yilda viloyatdagi barcha shakldagi xo‘jaliklar tomonidan ishlabchiqarilgan sutning 0,7 foizi fermer xo‘jaliklari ulushiga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2015 yilda deyarli 0,8 foizni tashkil qilgan (5-jadval).