I bob. Fermer xo‘jaliklari raqobatbardoshligini oshirishning nazariy va uslubiy asoslari

Buxoro viloyati fermer xo‘jaliklariga xizmat ko‘rsatuvchi infratuzilma ob’ektlari sonining dinamikasi¹⁹

№	Infratuzilma ob’ektlari (tuzilgan)	Yillar					2014 yilda 2010 yilga nisb. uzg. marta
		2010	2011	2012	2013	2014
1	MMTP	180	180	184	184	184	1,02
2	SIU	181	171	144	147	147	0,81
3	YOMM sotish shoxobchasi	185	184	185	185	185	1,0
4	Mineral ugitlar sotish shoxobchasi	126	124	126	126	126	1,0
5	Minibanklar	139	139	121	121	121	1,14
6	Qishloq xo’jaligi maxsulotlarini sotish va tayyorlash shoxobchasi	53	54	53	53	53	1,0
7	Zooveterinariya xizmati va zotli mollarni sotish shoxobchasi	259	260	259	259	259	1,0
8	Axborot ta’minoti va konsalting xizmati	34	35	35	35	35	1,02
9	Transport xizmatlari kursatish shoxobchasi	6	7	6	6	6	-
10	Tara idishlarni tayyorlash va kadoklash shoxobchasi	3	4	3	3	3	-

Shuning uchun ham, bizning fikrimizcha, mamlakatimiz qishloq xo‘jaligini modernizatsiyalash bosqichi boshlangan hozirgi paytdan boshlab jadal ravishda bu sohadagi xorijiy davlatlar tajribasidan keng miqyosda foydalanish chora-tadbirlarini amalga oshirish maqsadga muvofiq. Birinchi navbatda nafaqat respublika miqyosida, eng muhimi hududlar darajasida ularning tabiiyiqlim va tuproq sharoitlarini e’tiborga olgan holda qishloq xo‘jalik korxonalari, jumladan fermer xo‘jaliklarida mavjud agrar resurslar salohiyatlaridan foydalanish darajasi va unga bog‘liq ravishda dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish borasidagi ishga solinmayotgan imkoniyatlarni izlab topish muhim ahamiyatga ega. Tahlillar va ilg‘or fermer xo‘jaliklari tajribalarining ko‘rsatishicha, Buxoro viloyati sharoitida istiqbolda ekinlar hosildorligi va dehqonchilik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirishning katta imkoniyatlari mavjud (6-jadval).

Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, masalan, viloyat bo‘yicha kartoshka hosildorligi 2014 yilda deyarli 7987 tonnaga etkazilgan, lekin bu ko‘rsatkich 2015 yilda 8388 tonnani tashkil etgan holda 2014 yilga nisbatan 5 % ga ko‘paygan. Bunday mavjud imkoniyatlarni boshqa dehqonchilik mahsulotlari misolida ham keltirish mumkin.
Monografik o‘rganilgan fermer xo‘jaliklari rahbarlari bilan bo‘lgan jonli muloqotlar jarayonida shu narsa ma’lum bo‘ldiki, ekinlar hosildorligining nisbatan past darajada bo‘lishligi, ayrim yillarda esa oldingi davrlarga qaraganda pasayib ketayotganining asosiy sabablaridan biri qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish infratuzilmasi sub’ektlari tomonidan shartnomada ko‘zda tutilgan ko‘plab agrotexnologik jarayonlarning o‘z vaqtida bajarilmasligi, ular sifatining pastligiga borib taqalmoqda. Shu nuqtai nazardan qishloq xo‘jaligini modernizatsiyalashning muhim yo‘nalishlaridan hisoblangan texnik-texnologik jarayonlarga asosiy e’tibor qaratish lozim.
Ma’lumki, fermer xo‘jaliklariga agrotexnik xizmat ko‘rsatishni yaxshilash, qishloq xo‘jaligi texnikasidan foydalanish samarasini oshirish maqsadida respublikamizda muqobil mashina – traktor parklari tuzildi. Viloyatda faoliyat ko‘rsatib kelayotgan muqobil MTPlarda jami 5745ta turli rusumdagi traktorlar mavjud bo‘lib, shundan 566 tasini haydov traktorlari va 2479 tasini chopiq traktorlari tashkil etadi. Lekin tahlillarning ko‘rsatishicha, ularning asosiy qismini o‘z ekspluatatsiya muddatlarini o‘tab bo‘lgan, ma’nan va jismonan eskirgan texnikalar tashkil etadi.
Bundan tashqari, ekinlar hosildorligini oshirish suv resurslaridan samarali va me’yor darajasida foydalanishga ham bevosita bog‘liqdir. Chunki, ekin ildizlarining kuchli rivojlanishi va dalalarga solingan o‘g‘itlarning ular tomonidan to‘liq o‘zlashtirilishi sug‘orish rejimiga rioya qilishni talab qiladi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida respublikamizda suvdan foydalanishni yaxshilash, uni taqsimlash mexanizmlarini muvofiqlashtirish maqsadida Suv iste’molchilari uyushmasi tashkil etildi. Umuman olganda, suv resurslaridan oqilona foydalanish va suv xo‘jaligi infratuzilmasini takomillashtirish hamda uning xizmatlaridan samarali foydalanishning yo‘lga qo‘yilishi o‘rta tovar mahsulotlari ishlab chiqaruvchi fermer xo‘jaliklarini shakllantirish va rivojlantirish sharoitida o‘zining ijobiy natijalarini bermoqda. Uning vazifasiga suv manbalaridan suv olish, kanallar orqali suvdan foydalanuvchilarni suv bilan ta’minlash, sug‘orish va erning sho‘rini yuvishga olinadigan suv resurslarini hisobga olish, suvdan foydalanish va sug‘orish suvining sifatini nazorat qilish va boshqalar kiradi. SIUlar asosan tugatilgan shirkat xo‘jaliklari negizida tashkil etilgan fermerlarni birlashtirib, ular tomonidan to‘langan badal va yillik daromadidan ma’lum miqdordagi to‘lov hisobiga o‘z faoliyatini yuritadi va rivojlantiradi.
Hozirgi kunda SIUlarning to‘langan badal va yillik daromadidan ma’lum miqdordagi to‘lov hisobiga o‘z faoliyatini yuritadi va rivojlantiradi. Hozirgi kunda SIUlarning shakllanishiga va rivojlanishiga to‘siq bo‘luvchi ba’zi bir muammolarni ham inkor etib o‘lmaydi. Jumladan:
– uyushma a’zolari badallari hisobiga tashkil topgan mablag‘larning yangi mexanizmlar, mashina va uskunalar jihozlari sotib olishga etmasligi;  asosiy qishloq xo‘jaligi ekinlariga belgilangan narxlar suvdan foydalanuvchilarga suvga haq to‘lash bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni qoplash imkonini berilmasligi;  bank tomonidan suvdan foydalanuvchilarga beriladigan kredit stavkalarining yuqoriligi SIUning loyihalarini amalga oshmasligiga sabab bo‘lishi;  SIUlar nazorat qiladigan, boshqaradigan va tashkil etadigan suv o‘lchagich asboblarining etishmasligi kabilardan iborat.
Ushbu va boshqa muammolarni bartaraf etish hamda uyushmaning samarali faoliyatini yo‘lga qo‘yish maqsadida suvdan xususiy foydalanishning huquqiy asosini yaratish lozim. Zero, suv resurslari va irrigatsiya tizimiga nisbatan mulkchilik huquqini belgilash va mustahkamlash uyushmaning uzoq vaqt faoliyat ko‘rsatishi uchun zamin yaratadi.
Fermer xo‘jaliklarida texnika vositalari va suv resurslaridan samarali foydalanishda ularning er o‘lchamlari muhim rol o‘ynashini alohida e’tirof etish lozim. Tahlillarning ko‘rsatishicha, fermer xo‘jaliklarining er maydonlari qancha yiriklashib, ularda mexanizatsiya vositalari va suvdan foydalanish oqilona tashkil etilsa, xo‘jaliklarning daromadi barqaror oshib boradi. Bunday holatni paxta va g‘alla ishlab chiqarishga ixtisoslashgan viloyatning Buxoro tumanidagi «Barzagar-Beknur», «Turdiali bobo», «Rahmonov Haydar-T», «Jobborova Tozagul» fermer xo‘jaliklari misolida kuzatish mumkin (7-jadval).
Xususan, Buxoro tumanidagi «Barzagar-Beknur» fermer xo‘jaligida 2010 yilda 17,5 gektar ekin maydoniga paxta, 17,9 gektariga g‘alla ekilgan. Agrar-iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish va fermer xo‘jaliklarini yiriklashtirish natijasida 2014 yilga kelib, fermer xo‘jaligining er maydoni g‘allachilikda 30,5 gektarga, paxtachilikda 20 gektarga etdi. Xo‘jalikda g‘o‘za hosildorligi 2010 yilga nisbatan 2014 yilda 4,0 sentner, yalpi hosil 150 sentnerga ko‘payib, daromad 49,2 mln. so‘mni va foyda 9,8 mln. so‘mni tashkil etdi.
Gallachilikda esa ekin maydonining kupayishiga karamasdan, xosildorlik darajasi 2010 yilga nisbatan 2014 yilda o’zgarmagan. Er maydonining kupayishi hisobiga fermer xo’jaligida yalpi g’alla ishlab chiqarish 504 sentnerga ko’paygan, daromad 4296,2 ming so’mga, foyda 4078,9 ming so’mga oshgan.
Fermer xo’jaligining er maydonini yiriklashtirish hisobiga uning foydasi gallachi­likda 2010 yilga nisbatan 2012 yilda 2,8 martaga kupaygan. Demak, bundan kurinib turibdiki, viloyatda fermer xujaliklarining er maydonlarini bosqichma-bosqich yiriklashtirish jarayonini davom ettirishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.
Gallachilikda esa ekin maydonining kupayishiga karamasdan, xosildorlik darajasi 2010 yilga nisbatan 2012 yilda uzgarmagan. Er maydonining kupayishi hisobiga fermer xo’jaligida yalpi galla ishlab chikarish 504 sentnerga kupaygan, daromad 4296,2 ming sumga, foyda 4078,9 ming sumga oshgan. Fermer xo’jaligining er maydonini yiriklashtirish hisobiga uning foydasi gallachi­likda 2010 yilga nisbatan 2012 yilda 2,8 martaga kupaygan. Demak, bundan kurinib turibdiki, viloyatda fermer xujaliklarining er maydonlarini boskichma-bosqich yiriklashtirish jarayonini davom ettirishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz (7-jadval).