Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Kimyoviy reaksiyalam i boshqarish imkoniyatlari. 
Barcha kimyoviy reak­
siyalarda m olekulalam ing o 'zaro ta ’siri dinam ikasida yadro va elektronlam - 
ing harakati kuzatilm aydi. U lar kvant m exanikasi qonunlari bilan aniqla- 
nadi, chunki klassik m exanikada zarrachalarning o 'z a ro t a ’siri alohida ho- 
latda ko'rilm asdan, balki butun sistemada ko'riladi. H ar qanday holat m a’lum 
energiya bilan xarakterlanib, bu holatni o'rganish uchun term odinam ik 
q o n u n lar qo'llan iladi. Sistem aning potensial energiyasi m urakkab bo'lib, 
u max va m in yam alardan iboratdir. A m m o buni o'rganish kim yogarlar 
uchun m urakkab em as, chunki ular potensial yam alarni reaksiya yo'li deb 
hisoblaydilar. N orrish, Porter, Eygen kabi kim yogarlar kimyoviy jarayon-
166

---

larning 0,001 s aniqlikda o ‘tishini aniqladilar. A m m o ular oraliq m o d ­
dalarning hosil bo'lishi va parchalanishini hisobga olm aganlar.
60-yillarda molekulyar “p uchak” m etod qo'llash boshlandi. M olekula­
lar vakuumga kiritilib, ulami o 'zaro bir-biri bilan ta ’sir ettirm asdan yig'iladi.
Agar ikkita molekula o'zaro ta ’sirlashganda (bim olekulyar reaksiya) yangi 
m olekula hosil bo'lib, vakuum dan ajralib chiqadi. Va aksincha,hosil bo'lgan 
m odda lazer nurlanishiga ta ’sir ettirilib, hosil b o 'lg an bo g'lar uzilib, dast­
labki m oddalar hosil bo'ladi
Molekulyar “puchak” m etodi hosil bo'lgan m oddalarning kvant holati- 
ni aniqlab, elem entar kimyoviy reaksiyalaming borish sharoitini aniqlab 
berm adi. Molekulalarning parchalanishi yoki boshqa molekulalarga birikishi 
natijasida, molekuladagi atom lar orasidagi kimyoviy bog'lar uzilish vaqti
10 s ga teng. Bunda vaqtni o'lchash juda ham qiyin.
Lazerlar va m olekulalar “p uchak”larni qo'llash m etodi yordam ida kim ­
yoviy reaksiyalar yo'lini (dastlabki m oddalardan oraliq m oddalar orqali 
m ahsulotlarga) aniqlash m um kin.
Kimyoviy reaksiyalarga m agnit m aydonining t a ’sir etish im koniyati 
m aydon zarrachalarning orientatsion o 'zaro t a ’sir kuchiga bog'liqdir.
XX 
asrning 60-yillar oxirida magnit m aydonining m olekulyar kristal- 
larning fotoo'tkazuvchanligiga va erkin radikallar ishtirokida boradigan reak­
siyalarga ta ’siri aniqlanadi. Erkin radikallar to 'y in m ag an valentlikka yoki 
juftlashm agan elektronga ega bo'lganliklari uchun yuqori reaksion qobili- 
yatga ega bo'ladilar. Shuning uchun radikal spin m om entiga ega bo'lib, qiy- 
m ati 1/2 ga teng va magnit m om entiga ega. Bu esa biosistem alar uchun juda 
m uhim dir.
Ikki radikalning rekombinatsiyasi natijasida magnit m om enti hosil bo'ladi. 
Reaksiyaning borish ehtim olligi yonm a-yon tu rgan radikal spinlarining 
o 'z a ro orientatsiyalanishigabog'liq, bu spinlar harakati anti parallel bo'lib, 
spin jufti esa nolga teng bo'ladi. Bu shart kvant m exanikasi qonunlaridan 
kelib chiqadi.
Agar reaksiya davom ida spinlar orientatsiyalashuvi o'zgarsa, reak si­
yaning borish ehtim oli ham o 'zg aradi. G az m u h itid a o 'z a ro t a ’sir tez 
o 'tish i tufayli spinlarning orientatsiyalashuvi o'zg arm ay d i. E ritm alard a 
jarayonlar sekin borishi va o 'zaro ta ’siri ancha davom etishi tufayli, radikal­
lar tarqalgandan so'ng yana uchrashuv natijasida rekom binatsiyalashuv 
ehtim oli ortadi. Bunday xulosani m agnit m aydo n t a ’siri ostida kuzatish 
m um kin.
Kimyoviy reaksiyalarni effektiv boshqarilishiga katalizator va ingibitor- 
lar ishlatish yo'li bilan erishish m um kin. Hozirgi vaqtda esa lazerlar ishla- 
tish bilan boshqarishning sam aradorligini oshirish m um kin. Misol sifatida
167

---

og 'ir vodorodni term oyadro sintez haroratigacha infraqizil lazer nurlari 
yordam ida (qisqa to 'lq in diapazonida) isitish m um kin.
Yadro sintezi haqida gapirilganda ju d a yirik m agnitlar, qudratli lazerlar 
va “yulduzlar” haroratigacha qizdirilganda plazm alarni tushirish m um kin. 
Bular sintez reaksiyasi borishi uchun ekstrem al sharoit yaratib beradi. 
Vodorod yadrolarining qo'shilishi va geliyning hosil bo'lishi ju d a k o ‘p m iq­
dorda energiyaning ajralib chiqishiga olib keladi va bu energiya elektrik 
enengiyaga aylanadi.
Takrorlash uchun