Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Yashash uchun kurash. 
C h.D arvin “Yashash uchun kurash" iborasini 
keng m a’noda tushungan, ya’ni organizm ning o 'zaro ham da noqulay sha- 
roitlarga nisbatan kurashishini, shuningdek, o 'zidan keyin norm al nasi 
qoldirishini tushungan. C h.D arvin yashash uchun kurashning 2 xili mavjud- 
ligini t a ’kidlaydi:
- T ur ichidagi;
- Tur orasidagi.
O rg an izm ta b ia tin in g noqu lay sh aro itlarg a qarshi k urash i, u n in g
t a ’k id lash ich a, tu r ichidagi ku rash, ayniq sa, keskin b o 'la d i, ch u n k i 
ularning oziqqa, yashash sharoitga talabi xavf-xatari bir xildir. Bir xil yosh- 
dagi kiyiklar, b o 'rila r hayot poygasi ham tu r ichidagi kurashga yaqqol 
misoldir. T urlararo yashash uchun kurash turli shakllarda k o 'rin a d i, chu-
172

---

nonchi, Markaziy Osiyoda keyingi 30 yil m obaynida H indiston m aynasi- 
ning ko'payishi boshqa qushlaming asta-sekin kamayishiga sabab bo'lm oqda.
Yirtqich hayvonlar turlari o ‘txo‘r hayvonlar bilan oziqlanadilar. Parazit- 
lik qilib hayot kechiradigan organizm lardan jig ar qurti, qoram ol gijjasi 
yoki g‘o ‘za o'rgim chak kana, karam kapalagining lichinkasi yoki m adaniy 
o'sim liklar hisobiga yashaydigan shum g'iya, гафесНак1аг ham turlararo
kurashga misoldir. Organizm larning organik tabiatning noqulay sharoitlarga 
qarshi kurashini h am m a joyda k o'rish m u m kin. M asalan, k o 'p in c h a
qurg'oqchilik sharoitida o'sadigan o'sim liklarning b a ’zi birlari (qo'ng'irbosh, 
lolaqizg'aldoq, kiyiko't) qisqa m uddat ichida ayni bahorda o'sib, gullab 
urug' beradi. Boshqa xil o'sim lik turlari (chunonchi, yantoq, saksovul)ning 
barglari mayda, reduksiyalashgan, ildizlari c h u q u r - 1 5 - 18m gacha ketadi. 
H avo haroratining pasayishi bilan qushlar va sutem izuvchilarning pat va 
yunglari qalinlashadi, suvda ham , quruqlikda ham yashovchilar, sudralib 
yuruvchilar, um urtqasiz hayvonlar qishki uyquga ketadi. Bularning h a m ­
masi organizmlarning tashqi muhitning noqulay sharoitlariga moslashishidan 
bo'lak narsa emas.
Tabiiy tanlanish. Foydali o'zgarishlari mavjud bo'lg an, tashqi m uhit 
sharoitiga moslashgan individlam ing yashab qolishi, zararli o'zgarishga ega 
bo'lganlam ing nobud bo'lishi tabiiy tanlanish deb ataladi. Agar s u n ’iy 
tanlanishni inson olib borsa, tabiiy tanlanishda saralovchi bo 'lib tabiiy 
sharoit hisoblanadi. Tabiiy tanlanishning shakllaridan biri jinsiy tan lan ish - 
dir. Jinsiy tanlanish asosida ikki jins orasidagi m unosabat yotadi. Bu sohada 
hattoki tuban taraqqiy etgan organizm larda ham tanlab qo'shilish jarayoni 
kuzatiladi. Masalan, eng kuchli erkak individ, o'ziga k o 'p jalb qila oladigan 
urg'ochi individlar o 'zid an keyin ko'proq avlod qoldirish im koniyatlariga 
ega.
Tabiiy tanlanishning quyidagi xususiyatlari bor:
a)tabiiy tanlanish turga foydali bo'lm agan o'zgarishsiz turni o 'zg artira 
olm aydi. Tabiiy tanlanishda su n ’iy tanlashga qaram a-qarshi o 'laro q o rg a­
nizm lar o'ziga kerakli va foydali bo'lgan o'zgarishlarni to'playdi;
b) ko'payishsiz tabiiy tanlanish to 'la -to 'k is o 'tm ay di;
d) tabiiy tanlanishda bir individda hosil bo'lgan instinktlar shu turdagi 
boshqa individlar uchun ham foydali bo'ladi;.
e) tanlash natijasida turda paydo bo'lgan o 'zg arish lar b a ’zan shu turga 
zarar ham keltirishi m um kin. M asalan, jam o a b o 'lib yashovchi hayvon­
larda tabiiy tanlanish natijasida hosil bo'lgan instinktlar podani qo'riqlaym an 
deb, b a’zi hayvon individlarining o'lim iga sabab b o'lad i yoki asalari chaqsa 
o'ladi. Chum oli va term itlar o 'z uyalarini q o 'riqlaym an deb, halok bo 'lib
ketadilar;
173

---

f) 
org an izm lar hayoti u ch u n zarur b o 'lg an belgilar, uning hayoti 
bo'yicha faqatgina bir m arta ishlatilsa ham agar u zarur va m uhim bo'lsa, bu 
belgi tabiiy tanlanishda saqlanib qoladi. Masalan, repteliyalaming tum shug'i 
faqat tuxum dan chiqayotganda tuxum po'stini yoradi, yoki pillani ochib 
chiqadigan (hayotda bir m arta) hasharotlarning jag'lari shular jum lasi- 
dandir;
h) tabiiy tanlanish natijasida ikkita har xil tu rlar o 'zaro qulay sharoit 
asosida yashashi m um kin. Masalan, gulli o'sim liklarning ularni changlatuv- 
chi hasharotlar bilan yoki qisqichbaqaning aktiniya bilan simbiozi.
O rganizm lar yashayotgan m uhit sharoiti vaqt o'tishi bilan asta-sekin 
o'zgarib borishi yoki nisbatan o'zgarm ay qolishi m um kin, har ikki holda 
ham m uayyan sharoitda yashayotgan individlarning b a’zilarida m utatsion , 
kom binatsion o'zg arish lar bo'lishi, boshqalarida esa oldingi avlodlarga 
o'xshash belgi-xossalar saqlanishi m um kin. Shunga asosan tabiiy tan la- 
nishning stabillashtiruvchi ham da harakatlantiruvchi shakllari mavjud. Tashqi 
m uh itn in g deyarli o 'z g arm as m o'tadil sharoitda avlod-ajdod belgilari 
o'zgarm agan individlarning saqlanib qolishi, o'zgarganlarining esa qirilib 
ketishi barqaror tanlanish deyiladi. Shunday tanlanishning tabiatda mavjud- 
ligini ko'pgina m isollarda ko'rish m um kin. M asalan, 1892-yili Shim oliy 
A m erikada qattiq q o r bo'ro n id an so'ng Bempes tom onidan 136 ta o 'rta c h a
m uzlagan, chalajon chum chuqlar issiqroq xonaga keltirilgan, ulardan 72 
tasi tirilib, 64 tasi o 'lgan. U lar tekshirilganda tirik qolgan chu m chuq qa- 
notlari o 'rta c h a uzunlikda, o'lganlarining qanoti nisbatan uzun yoki qisqa 
ekanligi m a’lum b o 'ld i. Stabillashtiruvchi tanlanish ta ’siri odam larda ham
uchraydi. C h u n o n ch i, norm al odam lar hujayrasida 44 ta autosom a va 2 ta 
jinsiy xrom osom a uchraydi. Agar odam ning urug'Iangan tuxum hujayrasida 
44 ta autosom a va у xrom osom a bo'lsa, boshqacha aytganda, X jinsiy xrom o­
som a yetishm asa, u holda hom ila ona qornida 2—3 oydan so'ng rivojlanmay 
qoladi va ayollarda tabiiy abort ro'y beradi. Harakatlantiruvchi tanlanish esa 
m uhit sharoiti o 'zgargan taqdirda u yoki bu turga kiruvchi individlar orasi- 
dan irsiy o'zgaruvchanlikka, shu bilan yangi sharoitga anchagina m os kel- 
adigan belgi-xossalariga ega organizm lar saqlanib qolib, ular orasidan 
o'zgarm aganlari nobud bo'ladi. C h.D arvin 5 yil sayohat davrida kuchli 
sham ollar tez-tez b o 'lib turadigan okean orollarida (Galapagoss) faqat 
uzun qanotli yoki va qanotsiz rudim ent qanotli hasharotlar borligini aniq- 
ladi. D arvinning t a ’kidlashicha, bunday sharoitda norm al qanotli h ash a­
rotlar bunday sham ollarga uncha bardosh bera olmasligi sababli ular halok 
bo'lgan yoki sh am ollar ularni uchirib ketgan, uzun qanotli individlarning 
ayrimlari sham olga qarshilik qilib havoda uchib yurgan. Kichikroq qanotli- 
lar esa havoga ko'tarila olm ay turli yoriq, kovaklarga yashirinib olganlar. Bu
174

---

jarayon ko‘p ming yillar davom etishi tufayli irsiy o'zgaruvchanlik tabiiy 
tanlanish okean orollarida qanoti uzun va qanotsiz individlarning kelib 
chiqishiga sababchi bo'lgan. Bugina emas, shamol tez-tez bo'lib turadigan 
orollarda yoki baland tog'larda baland bo'yli daraxt yoki alohida-alohida holda 
o'sadigan o't-o'sim liklar ham tabiiy tanlanish natijasida sekin-asta yo'qola 
borgan, balandligi atigi lm ga boradigan butalar (yastik) hosil qiluvchi o 't- 
o'sim liklar saqlanib qolgan. Organizm larning qaror topgan belgi, xossalari 
o 'zg arish in i, yangi belgi, xossalarning hosil b o 'lish i va rivojlanishini 
ta ’minlaydigan tabiiy tanlanishga xarakterlantiruvchi tanlanish deb ataladi.