Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

savollar:
1. Y onish jarayonida kislorodning bo'lishi shartmi?
2. K im yoviy b o g ‘lan ish lam in g qaysi turlarini bilasiz?
3. K im yoviy form u lalam in g yozilish in in g qaysi ko'rinishlarini bilasiz?
4. V odorod b og'lan ish n in g m ohiyatini tushuntiring.
5. Ekzo va endoterm ik reaksiyalarida energiya va entropiya o'zgarishini tushuntirib
bering. K im yoviy reaksiyalarda entropiya kamayishi m um kinm i?
6. K im yoviy m uvozanat tushunchasini izohlang, m isol keltiring.
7. Zanjir reaksiyalar va tarm oqlangan zanjir reaksiyalam ing m oh iyatin i tu ­
shuntiring. M isol keltiring.
8. Zanjir reaksiyalaridan foydalanib uranning parchalanish reaksiyasini tu ­
shuntiring.
9. L eShatele p rin sip in i tushuntirib bering.
10. K im yoviy reaksiyalar borishini qanday parametrlar orqali kuzatish m u m ­
kin? Kataliz deb nim aga aytiladi?
XIV BOB. EVOLYUTSION TA’LIMOT
B iologiyaning C h.D arvingacha bo'lgan davrdagi rivojlanishi. 
XV asr- 
ning yarm iga kelib Y evropada feodalizm o 'rn ig a burjuaziya hokim iyati 
o 'rn atilish i bilan sanoat m arkazlari, yirik shaharlar bunyod etildi. Mos 
ravishda fan-texnika birm uncha rivojlana bordi. Yirik shaharlarda botanika va 
hayvonot bog'lari tashkil etilgan. D unyoning boshqa yerlaridan Yevropaga 
ko'pgina o 'sim lik va hayvon turlari keltiriladi. Bularning ham m asi o'sim lik 
va hayvonlarni o 'rg an ish g a k atta qiziqish uyg'otdi. N atijad a kishilarning 
o 'sim lik lar va h ayv onlar to 'g 'risid ag i bilim lari antik dunyoga nisbatan 
ortib bordi. B otanika va zoologiya fanining rivojlanishi uchun aw al m a’lum
b o 'lg an o 'sim lik va hayvon turlarini guruhlash ehtiyoji paydo b o 'la bosh- 
ladi. Bu m asala bilan m ashhur shved olim i botanik Karl L inney (1707— 
1778) sh u g 'u llan d i. O lim o'sim lik va hayvonlar sistem atikasiga asos soldi. 
U 10 m in g d an o rtiq o 'sim lik, 42000 dan o rtiq hayvon turlarin i tasvirlab 
beradi. T urlarni avlodlarga, avlodlarni esa oilalarga, oilalarni turkum larga
168

---

(tartiblarga), tartiblarni esa sinflarga birlashtirdi. U barcha o'sim liklarni 
gulidagi changchilari soniga va changchilarning joylashishiga, uzun-qisqa- 
ligiga va birlashishiga qarab 24 sinfga, hayvonlarni esa 6 sinfga bo'ldi.
K.Linney sistemasi sun’iy sistema edi. M asalan, sholi va jag‘-jag‘ o'simligi 
gulida 6 tadan changchisi bo'lganligi uchun ularni 6-sinfga birlashtirdi. Va- 
h o lan k i, ular m utlaqo b oshqa-boshqa sistem atik guruhlarga taalluq li 
o ‘simliklardir. K .Linney sistem atikaga binar (q o ‘sh) nom enklaturasini ki- 
ritdi. Y a’ni har bir o'sim lik va hayvon turini ikki nom bilan atash lozim - 
ligini aytdi. Misol, o ‘rik A rm e nica Vul garis — bu yerda birinchi so ‘z 
o ‘simlikning avlodini bildirsa, ikkinchisi esa o'sim lik turini bildiradi va h ar 
b ir aniqlangan o ‘sim lik va hayvon turi oxirida shu turni birinchi b o 'lib
tasvirlab bergan olim familiyasining bosh harfi yoki familiyasi qisqartirib 
yozilishi lozimligini t a ’kidlaydi M asalan, qattiq b u g 'd oy Triticum durum
L.K .L inney tom onidan tuzilgan sistema su n ’iy b o ‘lsa-da, biroq m azkur 
faoliyat keyinchalik organik olam ni atroflicha o'rganishga im kon berdi. Bu 
esa o ‘z navbatida evolyutsion nazariyani yaratish uch un zam in bo'lib xiz- 
mat qildi. Ch. Darvingacha bo'lgan davrda organik dunyo evolyutsiyasi ha- 
qidagi nazariyani birinchi m arta fransuz tabiatshunosi J.B .L am ark (1744— 
1829) yaratdi. U dastlab botanika, keyinchalik, zoologiya sohasida ilmiy 
izlanishlar olib bordi. U evolyutsiya haqidagi dastlabki g'oyalarini “ Z o - 
ologiyaga kirish” degan asarida ilgari surgan b o 'lsa -d a , 1809-yilda chop 
etilgan “Zoologiya falsafasi” asarida uni evolyutsion nazariya holiga keltirdi. 
U ning fikricha, sodda hayvonlar o 'z -o 'z id a n anorganik tabiatdan paydo 
bo'lgan. Keyinchalik tashqi m uhit ta ’siri ostida ular o'zgarib, vaqt o'tish i 
b ilan takom illashib, m urakkablashib yuksak org anizm larg a aylangan. 
J.B .L am arkning evolyutsion nazariyasi negizida ikki narsa yotadi: 1.O rga­
nizm qismlarining mashq qilish va mashq qilmasligi. 2. Belgilaming nasldan- 
naslga o'tishidir. Tashqi m uhitning o'zgarishi organizm lar xulq-atvorini 
o'zgartirishi m um kin xolos. O rganlardan intensiv va effektiv foydalanish, 
shu organni kattalashtiradi, foydalanilm agan organlar esa degeneratsiyaga 
uchrab, yo'qolib ketadi (aptrofiyaga uchraydi) deydi. Lam arkizm nuqtayi 
nazaridan qaraganda jirafa bo'ynining va oyog'ining uzunligi uning kalta 
oyoqli va kalta bo'yinli avlodlarining daraxt barglari bilan doim o ch o 'zilib 
ovqatlanishlari natijasida paydo bo'lgan va bu belgi keyinchalik nasldan- 
naslga o 'ta boshlagan. Suvda suzuvchi qushlarning barm oqlari o'rtasidagi 
pardalar, kam bala balig'ining shakl tuzilishini ham Lam ark shu usulda tus- 
h u n tira d i. L am arkning qayd etish ich a, o 's im lik la r tash qi m u h itn in g
to 'g 'rid a n -to 'g 'ri ta ’siri ostida o'zgarsa, hayvonlarda esa ichki intilish, 
ularning oddiylikdan murakkablikka tom on o'zgarishida asosiy rol o'ynaydi. 
Lam ark organik olam evolyutsiyasi haqidagi ta ’lim otga asos solgan b o 'lsa-
169

---

da, lekin, evolyutsiyaning harakatlantiruvchi om illarini tu shu ntirib bera 
olm adi. XIX asrning birinchi yarmida Yevropa m am lakatlari, ayniqsa, An- 
gliyada kapitalizm jadal sur’atlar bilan rivojlandi.
Bu esa o 'z navbatida fan va texnika, sanoatning tez sur’atlar bilan rivoj- 
lanishiga olib keladi. Qishloq xo'jalik mahsulotlariga bo'lgan talab oshdi. K o'p 
m ahsulot beradigan yangi o'simlik navlari, hayvon zotlarining yaratilishi 
jadallashdi. Natijada seleksiya fan sifatida shakllandi. Tabiiy fanlar ham rivoj- 
lanib bir qancha yutuqlarga erishildi, chunonchi, hujayra nazariyasi yaratildi. 
N atijada xilma-xil o'sim liklar, hayvonlar ichki tuzilishi jihatidan bir xil 
ekanligi m a’lum bo'ldi. Shunday qilib, XVIII asrning birinchi yarm ida tabi- 
atshunoslikning turli shoxobchalarida to'plangan dalillar organik olam qotib 
qolmaganligini, uning o'zgarib turishini ko'rsatdi. Biroq organik olam evol- 
yutsiyasi haqida yagona nazariya hali yaratilm agan edi. Tabiatshunoslik fani 
oldida turgan asosiy vazifa, uning turli tarm oqlarda yig'ilgan dalillam i, fikr- 
m ulohazalam i to 'p lash , xulosalash va shular asosida organik olam evolyutsi- 
yasi haqida yaxlit nazariya ishlab chiqish edi. Bu ulkan vazifani bajarish uchun 
haddan tashqari bilim don, sinchkov va keng tushunchaga ega bo'lgan zukko 
shaxs zarur edi. C h.D arvin ana shunday shaxs bo'lib dunyoga keldi.
C h.D arvin 1809-yil 12-fevralda Angliyaning Shryusberg shah rida shi- 
fokor oilasida tavallud topdi. U 1831-yilda Janubiy A m erika Sharqiy 
qirg'oqlarining xaritasini tuzishga chiqqan “ Bigl’“ harbiy kem asida n a tu ­
ralist sifatida ishtirok etdi. Sayohat 5 yilga m o'ljallangan bo'lib, kem a Chili 
qirg'oqlaridan tortib G alapagoss orollari G aiti, Yangi Zelandiya, Janubiy 
Afrikada b o 'lib , F alm utga 1836-yil oktabr oyida qaytib keladi. A na shu sa­
yohat davrida C h.D arvin asosan geologik kuzatishlar bilan shug'ullanadi. 
Shu bilan birga C h.D arvin Tinch va H ind okeanining ko'pgina orollarida 
Janubiy A m erikaning sharqiy, g'arbiy qirg'oqlarida, Avstraliya, Afrika- 
ning janubiy qirg'oqlarida bo'lib, u yerlardagi qadimgi davr va hozirgi vaqtda 
tarqalgan o'sim lik va hayvonlar bilan tanishdi. U ilgari o'lib ketgan va hozirgi 
vaqtda yashayotgan hayvonlar o 'rtasid a juda k o 'p o'xshashlik va farqlar 
borligini aniqlaydi. C h.D arvin aytishicha, bu ikki q it’a yagona b o'lg an.
Keyinchalik Meksika tog'lari tufayli bu yagona qit’a ikkiga bo'lingan. N ati­
jada ularning hayvonot va o'simlik olamida farqlar paydo bo'lgan. Ch.Darvinni, 
ayniqsa, Janubiy Am erikaning g'arbiy qirg'oqlaridan 900 km uzoqlikda joy­
lashgan G alopagoss arxipelagining hayvonot vao'sim liklar olami hayratga 
soladi. U yerda qushlar, sudralib yuruvchilar ko'p uchraydi. C hum chuqsi- 
m onlar turkum iga kiruvchi v’yuroklar, sudralib yuruvchilardan toshbaqalar- 
ning har biri o'ziga xos tuzilishga 
ega. U m um an olganda, G alapagoss 
arx ip e lag in in g hayvonlari va o'sim liklari Janubiy A m erika hayvoni va 
o'sim lik larig a o 'x sh a sh , biroq ayrim belgi, xossalari b o 'y ich a farq qiladi.
170

---

U sayohat davrida organizmlaming o ‘zgaruvchanligi to'g'risida ko‘p m ateri- 
allar yig‘ib, turlar o'zgarib turadi, degan xulosaga keldi. Angliyaga sayohatdan 
qaytib kelgandan keyin amaliyotda parvarish qilinayotgan kaptarlar, uy hay­
vonlari bilan shug'ullana boshladi va sun’iy tanlanish konsepsiyasini yaratdi.
C h.D arvin dunyo sayohatidan qaytgach, olingan m a’lum otlar (m ate- 
riallar) ustida Angliyaning ko'zga ko'ringan tabiatshunos olimlari, ju m la- 
dan, Alfred Rassel U olles bilan ham korlik qildi. U yagona hayvon zotlari, 
o'sim lik navlarini chiqarish tartiblarini o'rgandi. Shularga asoslanib u o r­
ganik olam evolyutsiyasi haqida dastlab 1841-yil ilmiy asar yozdi va uni 
yana 15 yil davom ida kengaytirdi, chuqurlashtirdi, yangi ishonchli dalillar 
bilan asosladi. N ihoyat 1859-yil “Turlarning paydo bo'lish i" degan m ash ­
h u r asarini chop etdi va 1250 nusxada bo'lgan bu asar nashrdan chiqqan 
kuniyoq tarqab tam om bo'ldi.
C h.D arvin ta ’kidicha, organik olam evolyutsiyasining harakatlantiruv- 
chi kuchlari irsiyat, o'zgaruvchanlik, yashash u chun kurash va tabiiy ta n - 
lanishdir. Ch.Darvin va A. U olleslar evolyutsiya yo'llarini quyidagicha tas- 
virlab berdilar:
1. O'zgaruvchanlik ham m a o'simlik va hayvon guruhlarida uchraydi va shu 
sababli ularbir-biridan farq qiladi. (O 'zgaruvchanlikning sababi hali ularga 
n o m a ’lum edi, hozir biz uni yaxshi bilamiz, o'zgaruvchanlikning negizida 
mutatsiya yotadi.)
2. H ar bir turga xos tug'iladigan individlar soni ular yashab qolishi va 
oziqlanishi uchun m o'ljallangan individlar soniga qaraganda k o 'p b o 'lad i, 
y a’ni tug'ilish yashab qolishga nisbatan ko'p. Shunga qaram asdan tabiatda 
har bir turga qarashli individlar soni doim iydir, bu degan so 'z h ar bir 
avlodga xos bo'lgan individlarning ko'pchiligi halok bo 'lib turadi.
3. Demak, yashab qolishga nisbatan tug'ilish k o 'p ekan, ular orasida 
ovqat va tashqi m uhit uchun doim o keskin kurash va raqobat bo'lib turadi.
4. M a’lum sharoitda m azkurorganizm ning yashab qolishini yengillash- 
tiruvchi o'zgarishlar shu sharoitda kam m oslashgan boshqa organizm larga 
nisbatan ustunlik beradi. Bu yashash uchun kurashning ayni negizidir.
5. Foydali o'zgarishlar natijasida yashab qolgan (o 'lib ketm agan) o r­
g a n iz m la r kelgusi avlodni b o sh lab b e rd ila r, sh u n d a y q ilib, foydali 
o'zgarishlar kelgusi avlodga beriladi. D em ak, avloddan avlodga o 'tg an sari 
tashqi m uhitga moslashish kuchayib boradi. Tashqi m uhit o'zgarsa, unga 
moslashgan yangi o'zgarishlar paydo bo'lib, boraveradi. Shunday qilib, 
tabiiy tanlanish bir necha yillar davom etsa, oxirgi avlod vakillari d astlab ­
ki avlod vakillaridan keskin farq qilib, ularga o'x sh am ay qoladi, bu holda 
uni alohida turga ajratish m um kin. Shu usul bilan b irtu rin d iv id la rid a n bir 
nechta turlar paydo bo'lishi m um kin.
171

---