Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Sun’iy tanlash. 
Kishilar hayvon va o'sim liklardan foydalanganda su n ’iy 
tanlash bilan azaldan shug'ullanib kelganlar. S un’iy tanlashda odam lar uchun 
foydali bo'lgan belgilarga qarab organizm larni saylab tanlaganlar va ularni 
chatishtirganlar. Ana shunday usullar bilan qoramollarning sutdor va sergo'sht 
zotlarini, otlarning chopqir va og 'ir yuk tashiydigan zotlarini ham ser- 
hosil, tezpishar, mazali meva beruvchi, har xil kasalliklarga bardosh bera 
oladigan o'sim lik navlari ham su n ’iy tanlash natijasida yaratilgan. Insonlar 
o'sim lik va hayvonlar ustida su n ’iy tanlash o 'tk a z a r ekanlar, doim o o 'z
ehtiyojlarini qondirishni asosiy m aqsad qilib qo'yganlar. Inson ehtiyojlari 
esa turlicha: iqtisodiy, xo'jalik, estetik va hokazo. M aqsadning turlicha bo'lishi 
tufayli su n ’iy tanlash ham h a r xil natijalarga olib keladi. C hu no nch i 
to'qim achiliksanoati uchun tola sifati m uhim ekanligi m a’lum. Shu sababli 
g 'o 'z an in g yangi navlarini chiqarish ustida ishlayotgan seleksionerlar av- 
valo yangi navlarning hosildorligini, ko'sagining yirikligini, tola chiqim i va 
uzunligini doim o oshirishga e ’tibor berib keladilar. O qibatda keyingi 30 yil 
m obaynida bu sohada istiqbolli navlar yaratildi. Yoki lavlagi ildizida qand 
borligi dastlab 1747-yilda m a’lum bo'lgan, XVI11 asrdan boshlabbu o'sim lik 
ildizidagi qand m iqdorini oshirish bo'yicha tanlash ishlari olib borilgan. 
N ihoyat, sun’iy tanlash tufayli 150 yil m obaynida lavlagi tarkibidagi qand 
miqdori uch yarim m arta orttirilgan. Yana bir misol 1870—1875- yillarda 
Angliyada Sem m entgal zotda har bosh sigirdan o 'rta c h a 2500 kg sut o lin ­
gan bo'lsa, sun’iy tanlash oqibatida uning sut berishi 1900—1910-yillarda 
4000 kg ga yetdi. C h.D arvin insonlar tom onidan olib borilayotgan tan - 
lashni su n ’iy tanlash deb atadi va uni ongsiz va ongli xillarga ajratdi. S un ’iy 
tanlashning har ikkala xilida ham yangi zot va navlar yaratiladi. Lekin ong­
siz tanlashda inson yangi zot va nav chiqaram an deb, oldindan m aqsad 
qilib qo'ym aydi, chunki yangi zot va navlar ixtiyorsiz uzoq m uddat d a ­
vom etgan tanlash natijasida yaratiladi. M ana shu yo'l bilan qadimgi o d am ­
lar yow oyi o'sim lik urug'larini ekib o'stirganlar, y ow oy i hayvon bola- 
larini parvarish qilib o'rgatib nasi olganlar.
175

---

Bunday ongsiz tanlash bora-bora m ahalliy sharoitga m oslashgan d a st­
labki zot va m ollam i yaratishga im kon bergan. Ongli tanlashda esa odam
ongining o'sishi, fan-texnikaning rivojlanishi tufayli insonlar yaratm o q- 
chi bo'lgan zot va navlam i oldindan rejalashtirilgan. So'ngra o ‘sha reja asos­
ida su n ’iy tanlash olib borganlar. Bu esa yangi zot va navlar chiqarish m ud- 
datining qisqarishiga olib keladi. S u n ’iy tanlashning ikki xil: inbriding va 
autbriding shakllari ham mavjud.