Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Inbriding. 
B ir-biriga qarindosh individlarni tanlab chatishtirish in bri­
ding deyiladi. Q adim da k o ‘p sut beruvchi, g o ‘shtdor, ko‘p ju n beruvchi 
qoram ollar, q o ‘ylar va c h o ‘chqa zotlarini yetishtirishda inbriding usulidan 
keng foydalanganlar. Biroq uzoq vaqt inbriding tanlash o ‘tkazilsa, hayvon 
va o'sim liklarning go'shtdorligini (serm ahsuldorligini) pasaytirib yuboradi. 
Intensiv inbriding genom o 'zgaruvchanligini pasaytiradi. M azkur tu r 
allellarining um um iy m iqdori genotipdagom ozigotalar sonini ko'paytiradi. 
Ana shu yuqorida aytilgan salbiy belgilarni yo'qotish m aqsadida bir n echta 
avloddan s o 'n g (in b rid in g d an ) ch o rv ad o rlar, d eh q o n lar au tb rid in g g a 
o'tadilar. M asalan, ferm erlar o 'z sigirlarini bir necha avlod m obaynida bir 
buqa bilan qochiradi, natijada keyingi avlodlarda kasallikka chidam siz va 
kam sut beruvchi nasi paydo bo'lganiga qadar bu sigirlarni qochirish d a ­
vom ettirilaveradi. Keyin esa sigimi chatishtirishda fermer boshqa buqa sper- 
m asidan foydalanadi.
S hunday qilib, ferm er o'zining podasiga yangi allellarni kiritib, chati- 
shadigan organizm larning geterozita shaklini oshiradi.
Autbriding 
(q a rin d o sh b o 'lm a g a n avlodni u rch itish ) A u tb rid in g
o'sim likshunoslikda m uhim rol o'ynaydi. Biroq undan chorvachilikda go'sht, 
sut, tuxum , ju n ishlab chiqarishda ham foydalansa bo'ladi.
Autbriding genetik h ar xil populyatsiyaga oid individlarni chatishtirish 
usulidir. H ar xil navlam i, liniyalam i, hattoki o'sim liklarda bir-biriga yaqin 
bo'lgan turlarni h am chatishtiradilar. A na shunday chatishtirish usuli bilan 
olingan naslga duragay deyiladi. B unday duragaylar ko'pchilik belgilari bi­
lan onalik shakllaridan ustun turadi va ular gibrid q u w ati (kuchi) yoki 
geterozis deyiladi.
G om ozigot onalik liniyalam i chatishtirish natijasida olinadigan du ra- 
gaylarni FI duragaylar deyiladi. Bu duragaylar mevasining kattaligi, soni, 
tezpisharligi, h a r xil kasalliklarga chidam liligi bilan o ta-o na shakllaridan 
ustun turadi. S hu usul bilan m akkajo'xoridan olingan duragay ( F I ) o ta- 
ona shakliga qaraganda hosilni 250 % gacha oshiradi.
Duragaydagi o'sim liklar q u w a tin in g oshishiga sabab, undagi genlar 
aralashib, geterozigot shakllarning ko'payishiga olib keladi. D uragay FI 
uzoq vaqt o 'z id a n chatishtirilaversa, undagi gom ozigotalik shakllar yana
176

---

ko‘payib, q u w ati (kuchi) pasaya boradi. D uragaylashda b a’zi xrom osom a- 
lar sonlari ko‘payib, poliploid holatigaolib kelishi ham m um kin.