Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Evolyutsiyaning molekulyar asoslari. 
Populyatsiyadagi genetik jarayon- 
larni o'rganuvchi evolyutsiya nazariyasi yanada intensiv rivojlanib borm oqda. 
Irsiy belgilaming paydo bo'lishida asosiy rolni gen mutatsiyasi o'ynaydi va bu 
mutatsiyalar evolyutsiyaga olib keluvchi om illar hisoblanadi. M utatsiyalar 
dom inant, retsessiv yoki yarim dom inant hollarda kuzatilishi m um kin. Ret- 
sessiv m u ta ts iy a la r p o p u ly a ts iy a la r g e n o f o n d id a t o 'p l a n i b , irsiy
o'zgaruvchanlikning rezervi yoki zahirasi bo'lib xizmat qiladi. Ana shu holat 
C h etv erik o v to m o n id a n drozofil p a sh sh a la rid a o 'rg a n ilg a n . U n in g
ta ’kidlashicha, har bir populyatsiyada ko'p m iqdorda har xil retsessiv m utant 
genlar bo'ladi. Bu genlar ham m a vaqt ham organizm ning belgilarida ro'yobga 
chiqavermaydi. Chunki ular normal dom inant allell genlar yordam ida bosil- 
gan bo'ladi. Qachonki bir xil retsessiv m utant genga ega bo'lgan ikkita indi- 
vid uchrashib avlod qoldirgan taqdirdagina retsessiv m utant genlar ro'yobga 
chiqadi. Ana shunday retsessiv m utant genlarning bo'lishi ham evolyutsiyaga 
olib keladi. Biroq bu individlarda ularning norm al rivojlanishiga xalaqit qila- 
digan defektlarbo'lmasligi lozim hamda ularda boshqa individlarga qaraganda 
ustunlik tom onlari bo'lishi zarur.
Masalan, inbridingda olingan avlodlar faqatgina shu mazkur m utant gen 
bo'yicha gomozigotalar bo'lib qolmasdan, balki xromosomalarida ham o'zgarish 
bo'ladi. Bu esa evolyutsiyaga olib kelmasligi ham mum kin. G ershensonning 
ta ’kidlashicha, retsessiv mutatsiyalarda tabiiy tanlanish kam dan-kam bo'ladi. 
«Shu sababli, -deyidi u, — bu yerda dom inant mutatsiyalarning ahamiyati 
beqiyosdir”. Dominant mutatsiyalar populyatsiyalarda 15 % gacha uchraydi va 
bu ko'rsatkich yildan yilga saqlanib keladi. Mutatsiyalar natijasida paydo bo'lgan
181

---

yangi belgi va xususiyatlar organizmni yangi sharoitda saqlab qolishda va 
ko'payishda muhim aham iyat kasb etadi. Paydo b o ‘lgan mutatsiya organizm ­
ni ng adaptiv xususiyatlarini ko‘paytirsa, undayangi ekotip paydo bo'ladi. Bu 
paydo bo'lgan ekotiplardan birortasi turning boshqa populyatsiyalaridan ajralsa, 
bu holatda yangi tu r hosil qiladigan tur xillari paydo bo‘la boshlaydi. Nuklein 
kislotalari va oqsillar nuqtali almashish usuli bilan juda sekinlik bilan o'zgaradilar. 
Mikroevolyutsiya va turning hosil boMishida oqsillar sifati, ularning organiz- 
mdagi joyi, vaqti va ishi o'zgaradi. Shuning uchun genlar ishlarini tartibga 
solish muhim aham iyat kasb etadi.
Lekin bu m asala fanda ju d a kam o ‘rganilgandir. Organizm ning tarixiy 
rivojlanishi (filogenizm ) bilan, uning individual rivojlanishi (ontogenizm ) 
o'rtasid a uzviy bog'lanish bor. O ntogenez davrida uning tizim m exanizm i 
deyarli o ‘zgarmaydi. C hunonchi, keyingi 500 mln. yil mobaynida turlardan 
turlar paydo bo'lishi jaray o n id a tashqi m uhit o'zgarib turgan bo'lsa ham , 
um urtqalilarda asosiy hujayra xillari deyarli o'zgarm agan. Bu jarayonda p o- 
zitsion inform atsiyaning t a ’siri kattadir. Bu atam a 1969-yilda L.V olpertom
tom onidan qo'llanilgan b o 'lib , har bir hujayra o'zid a mavjud bo'lgan irsiy 
(genetik) dasturga m uvofiq inform atsiya (axborotni) qabul qiladi va orga­
nizm tuzilishidagi farqlar uni tashkil qilgan hujayraga emas, aksincha, 
ularning organizm da nisbatan joylashishiga bog'liqdir. Pozitsiya axborotini 
yetkazuvchi oqsil m olekulalari m orfogenlar mavjud. Ana shu m orfogenlar 
tartibga soluvchi g enlar ishini susaytirishi yoki faollashtirish m um kin.
M orfogenlarning kim yoviy tarkibini bundan 40 yil ilgari angliyalik 
matematik Alan Tyuring (1912—1954) molekulyar biologiya paydo bo'lgunga 
qadar yozib qoldirgan edi. Tyuring hattoki, organizm larni boshqarish sha- 
roitlarini ham ajratib bergan. Uning aytishi bo'yicha, hujayralar erkin o 'rin
alm ashishi yoki o 'z a ro t a ’sir etib turishi m um kin. A TF gidrolitik yo'l bilan 
parchalanganda energiya ajralib chiqadi, bu energiya yordamida hujayralarda 
turli xil jarayonlar b o 'lib turadi.
iviasalan, m orfogen m aydonlaridagi kichik o'zgarishlar ham da regul- 
y ato r genlarning t a ’sir etish vaqti yoki joyi o'zgarsa, yangi organizm
tizim ining o'zgarishiga olib keladi. Bunga misol qilib inson va shim panze 
m aym unini olish m um kin. U larning hujayrasidagi oqsillar deyarli bir xil 
tuzilgan, y a’ni 44 ta oqsillardagi am inokislotalam ing birin-ketin joyla- 
shishidagi farqlar I % d an oshm aydi. Shunday qilib, oqsillar sintezini ta r­
tibga solib turishni oqsillarning o'zi em as, balki tu r belgilaydi. Shu sababli, 
genom dagi oddiy o'zgarishlarga nisbatan yo'naltirilgan evolyutsiya vaqtni 
k o 'p talab etm aydi. A niqlanishicha, genlar doim iy emas, ular faqatgina 
m utatsiya natijasida genom dagi nukleotidlarning o 'rn i alm ashinish yo'li 
b ilan o 'z g a rib q o lm a s d a n , balki b ir x ro m o so m alard ag i g e n la rn in g
182

---

ko‘chishini yoki ularing bir xrom osom adan ikkinchi xrom asom aga ham da 
bir organizm dan ikkinchi organizmga o ‘tish yo‘li bilan ham o'zgarishi 
mumkin. Bu hodisani R.B.Xesina-Lurye (1922-1985) genlaming nodoim iy- 
ligi deb atadi(1984).
G enetik elem entlar gorizontal chiziq b o ‘yicha o'rin alm ashinib turishi 
mumkin. Bu jarayondan hoziigi kunda gen injeneriyasida keng foydalaniladi. 
Ana shu asosda ichak tayoqchalari bakteriyalari yordamida insulin va interfe- 
ronni sintez qilish usuli yaratildi. Hujayraning ham m a funksiyalari 20 xil 
aminokislotalardan tashkil topgan oqsillarga bog‘liq. Oqsillar sintezi esa D N K
va RNK orqali bo'ladi. Nuklein kislotalar o 'z navbatida to ‘rt xil nukleotid- 
dan tuzilgan. Bitta oqsil zanjirini sintez qiluvchi D N K zanjirining bir qismiga 
tizim gen deyiladi. Shu sababli nuklein kislotalari hujayraning qonun chiqaruv- 
chi organi hisoblansa, oqsillar esa uning ijrochi organi hisoblanadi. Evol­
yutsiya jarayonida genlar va mutanosib ravishda ular ishtirokida hosil bo'ladigan 
oqsillar ham o'zgarib boradi. Organizm da evolyutsiya m olekulyar darajada 
bo'lib turadi. Biroq shuni aytish kerakki, ham m a mutatsiyalar ham oqsillar 
funksiyasining o'zgarishiga olib kelishi shart emas, ularning ba’zi birlari neytral 
bo'ladi. Ya’ni oqsillarni o'zgartirmaydi. Yapon olimi M.Kimuri (1968) asos­
langan Evolyutsiyaning neytral molekulyar nazariyasi bo'yicha oqsillar evol­
yutsiyasi tezligi populyatsiyalar hajmiga bog'liq emas. Ular zanjirining faol 
holatidagi qismi uning asosiy qismiga (kartasiga) qaraganda asta-sekin rivoj­
lanadi (evolyutsiyasi asta-sekin bo'ladi).K im uri xulosalari faqat oqsillar va 
nuklein kislotalari evolyutsiyasiga taalluqli bo'lib, bu qoidalarni organizm ­
lam ing tabiiy tanlanishiga qo'llash m um kin emas.
M ikrom olekulalar evolyutsiyasi organizm lar evolyutsiyasidan farq qila­
di. Organizm lam ing gomeostazi ko'pchilik zararli mutatsiyalam i ro'yobga 
chiqarmaydi yoki neytrallashtiradi. M asalan, qandaydir bir m utatsiya oqsil 
fermentining xususiyatini yomonlashtirsa, unda ferm ent subyektni (m ah- 
sulotni) sustlik bilan qayta ishlaydi. Bu holda organizm ning o'zi bu vaziyatni 
to'g'rilaydi yoki funksiyasi susaytirilgan ferm entning miqdorini ko'paytiradi.