Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

= 1 
-с о
Z anjir uzunligini hisoblashda Sem enov ikki usulni tak lif etdi. Birinchi 
usulda Smoluxovskiy formulasiga asoslanib, berilgan masofada diffuziya ho- 
disasi tufayli zarrachalarning to ‘qnashish sonini bildirsa, zanjir reaksiya­
larda zarrachalar o ‘m iga faol m arkazlam ing diffuziyasi q o ‘yiladi.
Ikkinchi usulda esa m a’lum chegaraviy shartlar asosida diffuziya tengla- 
masi yechiladi. Bosim oshishi bilan sistem ada uchta zarracha to ‘qnashuvi 
yuzaga kelib, zanjirning uzilishi ro‘y beradi, chunki kam faollikka ega bo'lgan 
zarrachalar hosil bo'ladi.
Z anjir reaksiyasiga uran yadrosining parchalanishi ham misol b o 'la ola­
di. Bu yerda m assalar saqlanish qonunm ing o 'm iga energiyaning saqlanishi 
va bir k o 'rinishd an ikkinchi ko'rinishga o'tishi ro'y beradi.
Ferm i rahbarligida 1934-yil boshlangan ishlar ko'pchilik elem entlarn- 
ing yadrolari neytronlam i yutib, radiofaol xossaga ega bo'lishlarini ko'rsatdi. 
1938-yilga kelib uran atom larining neytronlam i yutib, radifaol tantal hosil 
bo'lishi ko'rsatildi. Bu hodisa shuni ko'rsatdiki, uran atom i neytronlar 
ta ’sirida ikkita bir xil massaga ega bo'lgan atom larga parchalanadi. Bu nati- 
jalar shuni k o 'rsatad ik i, yadro parchalanishi reaksiyalarida ney tro n lar 
m uhim rol o'ynaydi.
Kimyoviy nazariya va praktikada zanjir reaksiyalarining kashf qilinishi va 
izlanishlari katta yutuq bo'ldi. 1956-yili zanjir reaksiyalami o'rganishda kelgan 
ilmiy izlanishlari uchun SSSR FA ga qarashli kimyoviy fizika institutining 
direktori akadem ik Sem enov N obel m ukofotini oldi. S.Xinshelvud tarm o - 
qlangan zanjir reaksiyalam i biokim yoda tatbiq etganligi u chu n Nobel 
m ukofoti oldi.
A kadem ik N .S em enovning shogirdi N .M .E m an uel (1915—1984) suy- 
uq fazada uglevodorodlam ing oksidlanish sharoitini o'rganib, turli xil zanjir 
reaksiyalam ing tug'ilishi, tarm oqlanishi, davom etishi va uzilishini aniqla- 
di. S hularning olgan natijalari polim erlarning b arq aro r bo'lish holatini 
ta ’minladi. Bulardan tashqari Em anuel inson to'qim alarida rak kasalligi rivo- 
jlanishining oldini olish uchun ingibitorlar qo 'shib to 'q im alard a zanjir 
reaksiyani to'x tatish n i taklif etdi.
164

---