Уз б е к и с т о н р е с п у б л и к а



Download 16,21 Mb.
bet31/69
Sana22.02.2022
Hajmi16,21 Mb.
#89934
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   69
Bog'liq
Mantiq (M.Sharipov, D.Fayzixo'jayev) (1)

Тулик ва туликсиз жавоблар жавобда бериладиган маълу- мотлар микдори буйича фарк кдлинади. Тулик жавоб - узида саволнинг барча элементлари (кдсмлари) хакида маълумот- ларни мужассамлаштирган мулохазалар тупламидир, «Узбе­ кистон Республикаси Мадхиясини ким ёзган?» деган саволга
«Узбекистон Республикаси Мадхияси матнини А.Орипов ёз­ ган, унинг мусикасини эса, М. Бурхонов ёзган», деб берилган жавоб тулик жавоб булади. Туликсиз жавоб - саволни таш­ кил этувчи элементларнинг бир кисми хакидагина маълумот- ни ифода эттан мулохазалардан иборат. Масалан, «Жамиятни демократиялашнинг мохияти нимада?» деб куйилган саволга
«Жамиятни демократиялаш халкнинг давлатни бошкарищца иштирок этишини такозо этади», деб берилган жавоб туликсиз булади, чунки унда жамиятни демократиялаштиришнинг бошка мезонлари хакида маълумотлар йук.
Мантикий киймати буйича, яъни борликка муносабатига кура чин ва хато жавоблар фарк килиниши мумкин. Агар жавобда ифодаланган фикр-мулохазалар борликка мувофик келса, уни адекват холда акс эттирса, у чин жавоб ва аксин-


ча, борликка мувофик, келмаса, адекват тарзда акс эттирма- са, у хато жавоб булади. Масалан, «Тиб конунлари» асарининг муаллифи ким?» деб берилган саволга «Тиб конунлари» асарининг муаллифи Ибн Синодир», деб берилган жавоб - чин, «Тиб конунлари» асарининг муаллифи Ар-Розийдир», деб берилган жавоб эса хато хисобланади.
Грамматик шаклига кура, жавоблар кискд ёки батафсил булади. К,иск,а жавоб «ха» ёки «йук» тарзида бериладиган тасдик ёки инкор шаклидаги битта мураккаб суздан иборат. Батафсил жавоб саволнинг хар бир элементи такрорлана- диган мулохдзадир. Масалан, «Мухаммад пайгамбар та- рихий шахсми?» деган саволга «Ха», деб берилган жавоб
- киска жавоб, «Ха, Мухаммад пайгамбар тарихий шахе», деб берилган жавоб - батафсил жавоб булади.
Жавобнинг аник ёки ноаник булиши саволнинг сифа- тига, унинг мантикий таркибига ботик. Маълумки, савол ва жавоб мантикан богланган булади, яъни жавобнинг мазмуни куйилган саволнинг сифатига боглик Ана шунинг учун хам бакс юритиш жараёнида «саволига яраша жавоб» деган коида амал килади. Ноаник, куп маъноли саволларга аник жавоб олиш кдйин.
Аник жавоб - мантикан тугри куйилган саволга бшщирила- диган мулохазацан иборат булиб, унда ишлатилаётган тушунчалар, сузларнинг мазмуни ва маъноси конкрет ва равшан булади. Ноаник жавобни ифода этувчи мулохазалар икки хил маъноли тушунчалар, сузларни ишлатиш натижасида хосил булади. У купинча софизмларда учрайди. Масалан, «уюм» софизмида софистнинг «агар кум уюмвдан бир дона кумни олиб ташланса, уюм сакланадими?» деган савспига «ха», деб жавоб беришади. Унинг «Яна бир кум донасини олиб ташласак-чи? Унда хам кум уюми сакданиб коладими?» деган навбатдаги саволига хам «Ха», жавоби берилади. Бу хол, яъни тасдикдовчи жавоб бирорта хам кум донаси колмагунча берилаверади. Бу ерда мантикий хато
«уюм» тушунчаси мазмунининг ноаниклигидан келиб чикади. Мазкур тушунча факат узининг маълум бир микдордаги кумлар тупламини ифода килиши, яъни узининг хажмига эга булиши билангина эмас, балки сифатий тавсифига: шаклига, куламига ва шу кабиларга хам, яъни мазмунига хам эга. Софист эса ургуни унинг микдорига беряпги. Ана шунинг учун хам жавоб охир-окибатда хато булиб чикдци.
Бериладиган жавоб туфи булиши учун маълум бир мето- дологик талабларга риоя кдлиш зарур. Улар куйидагилардир:


1. Жавоб аник, равшан ва иложи борича ихчам булиши шарт. 2.Жавоб мантикан зиддиятсиз булиши зарур. 3.Жавоб етарли даражада асосланган булиши керак. 4.Жавоб саволдаги ноаникликни камайтириши, иложи
борича тула булиши зарур.

НОРМ А ВА Х.УКМ




Норма (меъёрий коида) амалга оширилиши зарур булган ёки истисно килинадиган хатти-харакатларни билдиради. Уларнинг талабларига риоя килиш кундалик турмушимизда хамда билиш жараёнида кузланган максадга эришишимизга имкон беради. Масалан, «Таъриф тенг х,ажмли булиши керак», деган коидага риоя килиш тушунчага бериладиган таърифнинг мантикан тугри булишини таъминлайдиган шартлардан бири хисобланади. Агар бу к,оида талаби бузилса, тушунчага бериладиган таъриф хаддан гашкари кенг (масалан, «Фан - билимлар тизими») ёки хаддан ташкари гор (масалан, «Фан - гояларда ифода этилган билимлар тизими») булиб колади.
Гапда ифодаланган пормалар хукмни (мулохазани) ифода килиши хам, килмаслиги хам мумкин. Масалан, «Урушни таргиб килиш катьиян ман килинади», деган ran норматив фикр, хукмни (мулохазани) ифода этмайди. «Саидов Узбекистон Республикаси фукароси сифатида мехнат килиш хукукига эга», деган фикр эса норма (меъёрий коида) хакидаги хукм (мулохаза) хисобланади; бунда норма «Узбекистон Республикаси фукаролари мехнат килиш хукукига эга», де- гаи фикрдан иборат; шунинг учун хам у мантикий кийматга эга, яъни чин фикрни ифода этади. Демак, норма хакидаги хукмлар (норматив хукмлар) бошка хукмлар сингари мантикий кийматга эга, яъни чин ёки хато фикрни ифода этадилар.
Нормалар илмий билишда коидаларни, методларни, хукукий сохада - хукукий норматив хужжатларни (масалан, конунларни, кодексларни, буйрукларни ва шу кабиларни), ахлок-одоб нормаларини ва бошка сохалардаги норматив фикрларни ифода киладилар. Уларнинг билишдаги ва ама- лиётдаги ахамияти ана шу билан белгиланади.

Машклар

1.Куйидаги гапларнинг кайси бири хукмни ифода кдпишини, к,айси бири ифода килмасяигини аникланг:


1.1 .Халк, карвонини хеч кандай куч ортга кайтаролмайди (И.Каримов). 1.2.Тил - миллатнинг калби.
1.3.Хоразмий - катта илмий, гениал шахе (Д.Сартон).
1.4.Мен нечун севаман Узбекистонни?
1.5.Халкимиз энди эркинлигини кулга киритган, узлигиии англаб етган бир замонда аллакандай кимсаларга эргашиб яна жахдлат ва куллик тузогига кайтадими?! (И.Каримов.)
2.Куйидаги хукмларнинг таркибини аникланг:
2.1.Жамиятни маънавий янгилашдан кузланган бош максад - юрт тинчлиги (И.Каримов).
Элидан айрилган улгунча йиглар (Халк маколи).
2.2.Еридан айрилган етти йил йиглар, 2.3.Баъзи баликдар юз йилгача яшайди.
2.4.Миллий мафкурани шакллантирадиган энг катта манба - бу хдкконий яратилган тарихдир (И.Каримов).
3.Оддий ва мураккаб хукмларни ажратинг:
ЗЛ.Оила ва мафкура тушунчалари чамбарчас бокликдир (И.Каримов). 3.2.Миллий мафкура - бу халкнинг, миллатнинг утда ёпмайдиган, сувда
чукмайдиган улмас эьтикодндир (И.Каримов).
3.3.Муайян вазифаларни бажариш зарурияти инсон фаолиятининг бир умрга яшаш коидасидир (Беруний).
3.4.Тикан экиб, х,осилига узум олмайсан (Ахмад Югнакий).
4 .Куйидаги хукмларнинг предикат характери буйича кайси турларга мансублигини аникланг:
4.1 .Уз тилини йукотган х,ар кандай миллат узлигидан жудо булади
(И.Каримов).
4.2.Ёк сувдан енгил.
4.3.Узбекистон Республикасида чет эл инвесторларининг фаолият курсатиши учун кулай шароитлар мавжуд.
4.4.Лайлак - Навруз элчиси.
5.Куйидаги хукмларнинг микдор ва сифатини хдмда терминлари хажмини аниклаш-:
5.1.Хеч бир олим формулалар билан фикр юритмайди (А.Эйнштейн).
5.2.Кайсарлик - заиф акл иллатидир (А.П.Чехов).
5.3.Ёввойи утларнинг медицинада ишлатиладиган турлари куп. 5.4.Баъзи талабалар вактининг бекор кетишига йул куймайди.
5.5. Узбеки стон - келажаги буюк давлат.
5.6.Бу хонадовдан хеч ким норизо булиб кетган эмас. (А. Кодирийнинг
«Утган кунлар» романидан.)
6.Куйидаги мураккаб хукмларнинг турларини аникланг:

www.ziyouz.com kutubxonasi



6.1 .Махаллани узини-узи бошк,ариш мактаби, таъбир жоиз булса, демократия дарсхонаси, деб аташ мумкин (И.Каримов).
6.2. Кололмас жахон ичра мангу киши, Факат колгуси яхши ному иши (Саъдий).
6.3. Гар сен узгаларнинг кдйгусига локайд карасанг, Инсон деган номга нолойиксан (Саъдий).
6.4,Олимда купинча нимадир: ё шира, ё харакат, ё хазми таом, ё меъда шарбати, ёхуд идрок деб аталмиш нарса етишмайди (Жан Поль).
6.5.Факат тажрибагина бизни хаёт неъматларини кддрлашга ургатади. 6.6.Шарк кишисининг хусусияти бир йула ва узил-кесил белгиланган
булади (Гегель).
7.Куйидаги хукмларнинг модаллигини аникланг:
7.1.Уз тилини йукотган хар кандай миллат узлигидан жудо булиши мукдррар (И.Каримов).
7.2.Узбекистон олий мактаби тизими 58 олий укув юртини, шу жумладан, 16 университет ва 42 институтни уз ичигаопади (Каариар тайёрпаш миллий долуридан).
7.3.Айбланувчи окланиши мумкин.
7.4.Жисмлар иссикликдан кенгаяди, совукликдан тораяди. 8.Куйидаги хукмлар кандай муносабатларда?
8.1 .Баъзи рахбарлар яхши нотикдир. Баъзи рахбарлар яхши нотик эмас. 8.2.Металлар оксидланади. Натрий оксидланмайди.
8.3.Врач - олий маълумотли мутахассис. Кардиолог - олий маълумотли мутахассис.
8.4.Конун объективдир. Конун субъективдир.
9.Куйида1 и савол-жавобларни мантикий тахлил кллинг.
9.1.Агар мендан, нега миллий кадриятларимиз шунча замонлар оша бемалол яшаб келаяпти, деб сурашса, бу - аввало, мукаддас динимиз хисобидан, деб жавоб берган булур эдим (И.Каримов).
9.2.Табиий савол гугилади: бундай мафкуравий таъсирлар салбий окибатларга олиб келмаслиги учун нима кдлиш керак?
Бунинг йули - одамларимиз, авваламбор, ёшларимизниш имон-эътикодини мустахкамлаш, иродасини бакувват килиш, уларни уз мустакдл фикрига эга булган баркамол инсонлар этиб тарбиялаш. Уларнинг тафаккурида узлигани унутмаслик, ота-боболарнинг мукдддас кадриятларини асраб-авайлаш ва хурмат кдлиш фазилатини карор топтириш. Уларнинг, мен узбек фарзандиман, деб гурур ва ифтихор билан яшашига эришишдир (И.Каримов).
9.3.«Мантик. фанининг асосчиси ким?» деган саволга куйидагича жавоблар берилиши мумкин:
- Аристотель.
- Кадимги грек файласуфи.
- Кандайдир чет эллик файласуф.


9.4.Савол. Ун йилдан кейин хозирги холатингизни саклаб коласизми? Жавоблар:
- Ха, саклаб коламан.
- Йук, саклаб кололмайман.
- Билмайман.
10.Норма (меъёрий х,олда)ни ифода килувчи гаплар тузинг.
Намуна: «Жинси, тили, ёши, ирки. миллий мансублиги, эътикоди, динга муносабати, ижтимоий келиб чикиши, хизмат тури, ижтимоий мавкеи, ту- раржойи, Узбекистон Республикаси худудида канча вакт яшаётганлигидан катьи назар, хар кимга билим олишда тенг хукуклар кафолатланади» (Узбекистон Республикасининг конуни. Таълим тугрисвда. Т., 1997. 4-модца).


Такрорлаш учун саволлар
1.Хукм нима ва у кандай таркибга эга? 2.Оддий хукмнинг кандай турларини биласиз?
3.А, Е, I, О хукмларида терминлар кандай хажмларда булади? 4.Мураккаб хукм деб нимага айтилади? Унинг кандай турлари бор? 5.Хукмнинг модаллиги деганда нимани тушунасиз?
6.Савол ва жавоб мухокама юритиш жараёнида кандай урин тутади?
7.Норма нима?





ХУЛОСА ЧИКАРИШ - ТАФАККУРНИНГ М АНТИКИЙ ШАКЛИ

Вокеликни билиш жараёнида инсон янш билимларга эга булади. Бу билимлар абстракт тафаккур ёрдамида, мавжуд билимларга асоспанган холда вужудга келади. Бу1щай билимларни х,осил кдлиш мантик илмвда хулоса чикариш, деб аталади.


Хулоса чикариш деб, бир ва ундан ортик чин мулохдаа- лардан маълум коидалар ёрдамида янги билимларни келтириб чикаришдан иборат булган тафаккур шаклига айтилади.
Х улоса чикариш ж араёни асослар, хулоса ва асослардан хулосага утиш дан ташкил топади. Тугри хулоса чикариш учун, авваламбор, асослар чин мулох,азалар булиши, узаро мантикан богланиши керак.
Масалан, «Аристотель - мантик фанининг асосчиси» ва «Платон юнон файласуфидир» деган икки чин мулох,азадан хулоса чикариб булмайди. Чунки бу мулохдзалар уртасида мантикий алокадорлик йук-
Хулоса асослари ва хулоса х,ам узаро мантикан 6 o f - ланган булиши шарт. Бундай алокадорликнинг зарурлиги хулоса чикариш коидаларида кайд килинган булади. Бу коидалар бузилса, тугри хулоса чикмайди. Масалан,
«Талаба А - аълочи» деган мулохдзадан «Талаба А - одобли», деб хулоса чикариб булмайди.
Хулоса чикариш хулосанинг чинлик даражасига кура, аникроги, хулоса чикариш коидаларининг катъийлигига кура х,амда хулоса асосларининг сонига ва фикрнинг х,аракат йуналишига кура бир канча гурларга булинади. Мазкур таснифда хулоса чикаришни фикрнинг х,аракат йуналиши буйича турларга ажрагиш нисбатан мукаммал- рок булиб, у хулоса чикаришнинг бошка турлари хдкдца хдм маълумот бериш имконини яратади. Хусусан, дедуктив хулоса чикариш, зарурий хулоса чикариш, индуктив хулоса чикариш (тулик индукцияни х,исобга олмаганда) ва аналогия эх,тимолий хулоса чикариш, деб олиб каралиши, бевосита хулоса чикариш эса дедуктив хулоса чикаришнинг бир
тури сифатида урганилиши мумкин.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Дедуктив хулоса чикаришнинг мухим хусусияги унда умумий билимдан жузъий билимга утишнинг мантикан зарурий хусусиятга эгалигидир. Унинг турларидан бири бевосита хулоса чикаришдир.
Факат биргина мулохазага асосланган холда янги би- лимларнинг хосил килиниши бевосита хулоса чикариш, деб аталади. Бевосита хулоса чикариш символик мантикда куйидагича ифодаланади: Xspz>Ysp, бунда X ва Y одций
кдтьий мулохазаларни (А, Е, I, О), S ва Р лар эса мулохдзаларнинг субъекта ва предикатини ифодалайди. Xsp- хулоса асоси ёки антеседент, Ysp - хулоса ёки консеквент, деб аталади. ,Бевосита хулоса чикариш жараёнида мулохдзаларнинг шаклини узгартириш оркали янги билим хосил килинади./.Бунда асос мулохдзанинг таркиби, яъни субъект ва предикат муносабатларининг микдор ва сифат тавсифлари мухим ахамиятга эга булади. Бевосита хулоса чикаришнинг куйидаги мантикий усуллари мавжуд:

Download 16,21 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   69




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish