Уз б е к и с т о н р е с п у б л и к а



Download 16,21 Mb.
bet29/69
Sana22.02.2022
Hajmi16,21 Mb.
#89934
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   69
Bog'liq
Mantiq (M.Sharipov, D.Fayzixo'jayev) (1)

«ХХ-Ниёзий шоир ёки драматургдир». Бу одций дизъ­ юнктив хукм. «Абдуллаев мусобакада ё ютади, ё ютмайди». Бу катьий дизъюнктив хукм.


Шартли (импликатив) х;укм икки оддий хукмнинг
«агар... унда» мантикий богламаси оркали бирикишидан ташкил топади. Шартли хукмнинг мохиятини аниклаш учун зарурий ва етарли шарт гушунчаларини фарклаш зарур. Ходисанинг зарурий шарти деб, унинг мавжудлигини таъминлайдиган холатга айтилади. Агар ходисанинг шарти зарурий булмаса, ходиса хам булмайди. Масалан, «Агар усимлик сувсиз колса, у курийди».
Ходиса учун етарли булган шарт деб, хар сафар шу шарт булганда, уша ходиса кузатиладиган холатга айти­ лади. Масалан, «Агар ёмгир ёгса, унда уйларнинг томи хул булади». Шартлар «етарли, лекин зарурий булмаган»,
«зарурий, лекин етарли булмаган», «зарурий ва етарли» булиши мумкин. Масалан, N сонининг икки ва учга булиниши унинг олтига булиниши учун зарурий ва етарли шарт хисобланади. N сонининг иккига булиниши унинг олтига булиниши учун зарурий, лекин етарли булмаган шартдир. N сонининг унга булиниши унинг иккига булиниши учун етарли, лекин зарурий булмаган шартдир. Шартли хукм таркибида асос ва натижа кисмлари фаркданади. Шартли хукмнинг «агар» ва «унда» сузлари оралигидаги кисми - асос, «унда» сузидан кейинги кисми
- натижа деб аталади. «агар ёмгар erca, унда уйларнинг томи хул булади» хукмида «ёмгир ёгса» хукми асос,
«уйларнинг томи хул булади» хукми - натижа хисобланади. Демак, асосда курсатилган ходиса, натижада кайд этил- ган ходисанинг келиб чикиши учун етарли шартни ифо-
далаган хукм шартли хукм дейилади.
Шартли (импликатив) хукмлар «агар ... унда» мантикий богламаси (—>) белги билан ифодаланади. Х,озирги замон мантик илмида эса баъзан ( з ) символи билан белгиланади. Бу символлар моддий имнликаиля белгиси деб аталади. Шарт­ ли хукм эса импликатив хукм деб юритилади. Импликатив хукмнинг асоси - антецедент, натижаси - консеквент дейи­ лади. Импликатив хукм антецедент - чин, консеквент - хато булган холатдан Оошка хамма куринишларда чин булади. Импликатив хукмнинг чин булиш шартлари куйидагича:
р Ч р->ч
ч ин ч пн ч ин
чин ха 1Ь хато
хато чин ч ин
хато xai о чин

www.ziyouz.com kutubxonasi






Эквивалентлик хукмлари «агар ва факат агар ... унда» мантикий богловчиеи ёрдамида икки оддий хукмнинг узаро богланишвдан косил булади. Табиий тилда эквивалентлик хукми шартли хукм куринишида ифодаланади. Бундай холатларда шартли хукмнинг эквивалент хукм эканлигини аниклаш зарур булади. Агар шартли хукмнинг асоси натижада кайд этилган фикр учун зарурий ва етарли шарт хисобланса, унда бу хукм эквивалент хукм булади. Масалан, «Агар берилган бутун сон жуфт сон булса, увда у иккига колдиксиз булинади».
Эквивалент хукмнинг мантикий богловчиси (<-») симво- ли, яъни (моддий) эквивалентлик белгиси билан ифодалана­ ди. Эквивалент хукмнинг чин булиш шартлари куйидагича:


р q p^q
ч ин ч ин ч ин
ч ин хато хато
хаг о ч ин хато
хато хато ч ин
Хукмларнинг инкор килиниши. Икки хукм бир-бирига зид булиб, улардан бири албатта, чин, бошкаси хато булса, бу хукмлар бир-бирини инкор килувчи хукмлар булади. Инкор килинаётган хукм чин булса, инкор килаётган хукм хато булади. Инкор килинаётган хукм хато булса, инкор килаётган хукм чин булади. Куйидаги хукмлар бир-бирини инкор килади:
1.A-O. Хамма узбек аёллари олий маълумотли (хато).
Баъзи узбек аёллари олий маълумотли (чин).
2.E-I. Хеч бир инсон тош эмас (чин). Баъзи инсонлар тошдир (хато).
Хукмларни предикатнинг субъектга тааллукли эмасли- гини курсатиш ва хукмни хато деб курсатиш оркали инкор килиш мумкин. Биринчиси ички инкор, иккинчиси ташки инкор дейилади.
Масалан:
Баъзи талабалар аълочи эмас (ички инкор).
Куёшнинг Ер атрофида айланиши - нотугри фикрдир (ташки инкор).
Конъюнктив ва дизъюнктив хукмлар инкор килинганда
уларнинг мантикий богламалари алмашади ва таркибидаш оддий хукмлар инкор килинади.
1) Айирувчи хукмни инкор килиш.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Мен дарсдан сунг ё кутубхонага, ё дустимникига бо- раман. Мен дарсдан сунг кутубхонага хдм, дустимникига
« 6°РМШИ“- pVq=pAq
2) Айирувчи инкор хукмни инкор КИЛИШ.
«Хунар урганмаган ёки илм олмаган инсонлар хаётда уз урнини топмайди». «Хунар ургаиган, илм олган инсонлар х,аётда уз урнини топади».
р v q = р л q
3) Бирлаштирувчи хукмни инкор килиш.
«Халол ва виждонли одамлар ахлокди буладилар». «Халол булмаган ёки виждонли булмшан одамлар ахлоксиз буладилар».
р A q ^ p y q
4) Бирлаштирувчи инкор хукмни инкор килиш.
«Аълочи ва жамоатчи булмаган талабалар танловда иштирок эгмайдилар». «Аълочи ёки жамоатчи булган та­ лабалар танловда иштирок этадилар».
Р л q = р v q
Бу формул алар де-Морган конунлари деб аталади. Агар мураккаб хукм гаркибида шартли хукм булса,
формула унга айнан тенг булган, имшшкацияси булмаган бошка формулага алмаштирилади. Масалан, «Агар буш вактим булса, унда телевизор кураман». «Буш вактим булди, лекин телевизор курмадим».


х у к м л а р Ур т а с и д а г и м у н о с а б а г л а р


Хукмлар хам тушунчалар каби_гакк,осланадиган (умумий субъект ёки иредикатга эга булган)' ва таккосланмайдигаи турларга булинади. Таккпсланадигам хукмлар сигишадиган ёки сигишмайдиган булади. Мантикда икки хукм (р ва q) дан бирининг чинлнгидан иккинчисининг хатолиги зарурий келиб чикадиггн булса, улар узаро сигишмайдиган хукмлар дейилади. Сигишмайдиган хукмлар бир вактда чин була олмайди. Сигишадиган хукмлар айнан бир фикрни тулик ёки кисман ифодалайди. Сигишадиган хукмлар узаро эквивалентлик, мантикий буйсуниш ва кисман мос келиш (субконтрар) муносабатида булади.
Сигишмайдиган хукмлар карама-каршилик (контрар) ва зидлик (контрадикторлик) муносабатида булади. Хукмлар

www.ziyouz.com kutubxonasi



уртасидаги муносабатларнинг шаклий_ ифодаси «мантикий квадрат» деб аталади. Мантикий квадрат оркали «х,укм»лар уртасидаги чинлик муносабатлари аникданади.


Масалан, «Хар бир жамият уз ахлокий нормаларига эга». Бу А - умумий тасдик хукм Е, I, О куринишларда куйидагича ифодаланади:
Е.Хеч бир жамият уз ахлокий нормаларига эга эмас. 1.Баъзи жамиятлар уз ахлокий нормаларига эга.
О.Баъзи жамиятлар уз ахлокий нормаларига эга эмас. Бу хукмлар таккосланадиган хукмлар булиб, улар уртасида чинлигига кура узига хос муносабатлар мавжуд-
дир.
Сигишмайдиган хукмлар уртасида карама-каршилик (контрар) ва зидлик (контрадикторлик) муносабатлари булади. Карама-каршилик муносабати мазмунига кура турлича булган умумий хукмлар уртасида мавжуд булиб, бу муносабатга кура уларнинг хар иккиси бир вактда чин була олмайди. Бу хукмлар бир вактда хато булиши мумкин; агар улардан бирининг чинлиги аник булса, унда бошкаси, албатта, хато булади. Юкоридаги мисоллардан А-хукм чин, Е - хукм хато эканлиги маълум булади.
Зидлик муносабати мазмуни ва х,ажмига кура турлича булган хукмлар уртасида мавжуд булади. Бу хукмларнинг хдр иккиси бир вактда чин х,ам, хато хам булмайди. Улардан бири хаммавакт чин, бошкаси эса хато булади. Юкоридаги мисоллардан А - хукм чин булиб, О - хукм хатодир. Шунингдек, I - хукм чин, Е - хукм хатодир.


Сигишадиган хукмлардан мазмуни бир хил, хажми турли хил булган хукмлар узаро буйсуниш муносабатида булади. Бунда умумий хукмлар буйсундирувчи, жузъий хукмлар буйсунувчи булади. Буйсуниш муносабатида умумий хукмлар чин булса, уларга буйсунувчи жузъий хукмлар хам чин булади. Пекин жузъий хукмлар чин булганда, умумий хукмлар ноаник (чин ёки хато) булади. Юкоридаги мисолдан А - хукм чин булгани учун унга буйсунувчи I - хукм хам чин булади. Агар умумий хукмлар хато булса, уларга буйсунувчи жузъий хукмлар ноаник, (чин ёки хато) булади. Мисолимизда Е - хукм хаго булгани учун О - хукм хам хато булади. Баъзи холатларда умумий хукмлар хато булса, жузъий хукмлар чин булади.
Кисман мослик (субконтрар) муносабати мазмуни хар хил булган жузъий хукмлар уртасида мавжуд булади. Бу хукмлар бир вактда чин булиши мумкин, лекин хар иккиси бир вактда хато булмайди. Агар улардан бирининг хатолиги аник булса, унда бошкаси, албатта, чин булади. Юкоридаги мисолимизда О - хукмнинг хатолиги аник булгани учун I
- хукм чиндир.
Эквивалентлик муносабатидаги хукмлар хаммавакт чин булади, чунки уларда айнан бир _фикр турли шаклда ифо­ даланади. Масалан, «А.Орипов Узбекистон Республикаси Мадхиясининг муаллифи» ва «А.Орипов - Узбекистон Кахрамони» хукмлари узаро эквивалентдир, яъни улар бир хил субъектга, лекин хар хил предикатга эга булган хукмлардир.

Download 16,21 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   69




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish