Уз б е к и с т о н р е с п у б л и к а


МАНТИК, ИЛМ ИНИНГ П РЕДМ ЕТИ ВА А Х АМ И Я ТИ



Download 16,21 Mb.
bet2/69
Sana22.02.2022
Hajmi16,21 Mb.
#89934
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   69
Bog'liq
Mantiq (M.Sharipov, D.Fayzixo'jayev) (1)

МАНТИК, ИЛМ ИНИНГ П РЕДМ ЕТИ ВА А Х АМ И Я ТИ


ТАФАККУР МАНТИК ИЛМИНИНГ УРГАНИШ ОБЪЕКТИ


Келиб чикдшига кура арабча булган “мантик,” (грекча логика-logos) атамаси «фикр», «суз», «акл», «конуният» каби маъноларга эга. Унинг купмаънолиги турли хил нарсаларни ифода килишда уз аксини топади. Хусусан, мантик сузи, биринчидан, объектив олам конуниятларини (масалан, «объектив мантик», «нарсалар мантиги» каби ибораларда), иккинчидан, тафаккурнинг мавжуд булиш ш акллари ва таракки ёти н и , шу ж ум ладан, ф и крлар уртасидаги алокадорликни характерлай ди ган конун- коидалар йигиндисини (масалан, « субъектив мантик» и б о р а си д а ) ва у чи н чи дан , та ф а к к у р ш а к л л а р и ва конунларини урганувчи фанни ифода этишда ишлатилади. М антик илмининг урганиш объектини тафаккур таш­ кил этади. «Тафаккур» арабча суз булиб, узбек тилидаги
«фикрлаш », «аклий билиш» сузларининг синоними си­ фатида кулланилади. Тафаккур билишнинг юкори боски- чидир. Унинг мохиятини яхширок тушуниш учун билиш жараёнида тутган урни, билишнинг бошка шакллари билан булган муносабатини аниклаб олиш зарур.
Билиш вокеликнинг, шу жумладан, онг ходисаларининг
инсон миясида субъектив, идеал образлар ш аклида акс этишидан иборат. Билиш жараёнининг асосини ва охирги максадини амалиёт ташкил этади. Барча холларда билиш инсоннинг хаётий фаолияти билан у ёки бу даражада боглик булган, унинг маълум бир эхтиёжини кондириши мумкин булган нарсаларни тушуниб етишга буйсундирилган булади. Билиш жараёнини амалга оширар экан, кишилар уз олди- ларига маълум бир максадни куядилар. Улар урганилиши лозим булган предметлар доираси, тадкикот йуналиш и, шакллари ва методларини белгилаб беради.
Билиш мураккаб, зиддиятли, турли хил даражаларда ва шаклларда амалга ошадиган жараёндир. Унинг дастлабки боскичини хиссий билиш - инсоннинг сезги органлари




ёрдамида билиши ташкил этади. Бу боскдчда предмет ва х,одисаларнинг ташкд хусусиятлари ва муносабатлари, яъни уларнинг ташки томонида бевосита намоён буладиган ва шунинг учун хам инсон бевосита сеза оладиган белгилари хакида маълумотлар олинади.
Х иссий билиш уч шаклда: сезги, идрок ва тасаввур шаклида амалга ошади. Сезги предметнинг бирорта ташки хусусиятини (масалан, рангини, шаклини, таъмини) акс эттирувчи яккол образдир. Идрок предметнинг яхлит яккол образи булиб, у мазкур предмет хакидаги турли хил сез- гиларни синтез килиш натижасида хосил булади. Алохида олинган сезгилардан фаркли уларок, идрок берилган пред- метни бош ка предметлардан (масалан, олмани бехидан, нокдан ва шу кабилардан) фарк кдлиш имконини беради. Тасаввур эса аввал идрок этилган предметнинг образини маълум бир сигналлар (берилган предмет билан маълум бир умумийликка эга булган) таъсирида мияда кайта хосил кдлишдан ёки шу ва бошка образлар негизида янги образ яратиш дан иборат хиссий билиш шаклидир. М асалан, танишингизга ухшаган кишини учратганда танишингизни эслайсиз ёки курмокчи булган иморатингизни мавжуд имо- ратлар образлари ёрдамида яккол хис кдласиз.
Хиссий билишнинг барча шаклларига хос булган ху­ сусиятлари каторига куйидагилар киради:
Бирипчидан, хдссий билиш объектнинг (предметнинг ёки унинг бирорта хусусиятининг) субъектга (индивидга, тугри- роги, унинг сезги органларига) бевосита таъсир этишини та- козо этади. Тасаввур хам бувдан истисно эмас. Унда образи кайта хосил этилаётган (ёки яратилаётган) предмет эмас, у билан боглик булган бошка предмет-сигнал таъсир этади.
И ккинчидан, хиссий билиш шакллари предметнинг таш ки хусусиятлари ва муносабатларини акс эттиради.
Учинчидан, хиссий образ предметнинг яккол образи- дан иборат.
Туртинчидан, хиссий билиш конкрет индивидлар то­ монидан амалга оширилганлиги учун хам хар бир алохида холда конкрет инсоннинг сезиш кобилияти билан боглик тарзда узига хос хусусиятга эга булади.
Бешинчидан, хдссий билиш билишнинг дастлабки ва за­ рурий боскдчи хисобланади. Усиз билиш мавжуд була ол- майди. Чунки инсон ташки олам билан узининг сезги орган- лари оркали богланган. Билишнинг кейинги боскичи, бошка барча шакллари сезгиларимиз берган маълумотларга таянади.
www.ziyouz.com kutubxonasi




Бундан келиб чикадиган хулоса шуки, хиссий билиш тафаккур билан узвий боглик. Хусусан, назарий билимлар- нинг чинлиги охир-окибатда эмпирик талкин килиш йули билан, яъни тажрибада бундай билимларнинг объектини кайд этиш оркали асосланади. Уз навбатида, хиссий билиш, умуман олганда, акл томонидан бошкарилиб туради, билиш олдида турган вазифаларни бажаришга йуналтирилади, ижо- дий фантазия элементлари билан бойитилади. Масалан, гу- вохларнинг берган курсатмалари асосида жиноятчининг портрети (масалан, компьютер ёрдамида фотороботи) яратилади, яккол х,ис килинади ва кидирилади.
Лекин, шунга карамасдан, хиссий билиш уз имкони- ятлари, чегарасига эга. У бизга алохида олинган предметлар (ёки предметлар туплами), уларнинг таш ки белгилари х,акида маълумот беради. Унда мавжуд предм етлар уртасидаги алокадорлик (масалан, муз билан хавонинг х а р о р ати уртаси даги б о гл ан и ш ) у р ган и л м ай д и , предметларнинг умумий ва индивидуал, мухим ва номухим, зарурий ва тасодифий хусусиятлари фарк килинмайди.
Бундан ташкари, баъзи холларда хиссиётимиз бизни алдаб куяди. Унинг асосий сабаблари инсон сезги аъзолари и м кониятларининг чегараланганлиги ва ш унингдек, п р ед м етн и н г м охи яти н и б ел ги л а й д и га н мухим хусусиятларнинг хаммавакт хам ташкаридан аник, равшан ифодалана бермаслигидан иборат. Масалан, узокдан сизга караб юриб келаётган кишини танишингизга ухшатасиз, лекин якинрок келганда унинг бош ка киш и эканлиги маълум булади. Б ош ка бир м исол. Энди таниш ган кишингиз хакидаги дастлабки таассурот (бу асосан унинг таш ки томонидан куринишига караб хосил килинади) баъзан у билан мулокотда булгандан кейин узгаради. Мана шу уринда «Кийимига караб кутиб олишади, аклига караб кузатишади» деган маколнинг хиссий билиш билан акл уртасидаги узаро муносабатни, ф аркн и яхш и ифода килишини таъкидлаш лозим. Юкорида кайд этиб утилган холатлар тафаккурга булган эхтиёжни, унинг билишда тутган урнини чукур англашга ёрдам беради.
Предмет ва ходисаларнинг мохиятини тушунишга та­
факкур ёрдамида эришилади. Тафаккур билишнинг юкори- рационал (лотинча ratio - акл) билиш боскичи булиб, унда предмет ва ходисаларнинг умумий, мухим хусусиятлари аникланади, улар уртасидаги ички, зарурий алокалар, яъни конуний бошанишлар акс эттирилади. Тафаккур куйидаги асосий хусусиятларга эга:
www.ziyouz.com kutubxonasi

1. Тафаккурда вокелик абстрактлашган ва умумлашган холда инъикос килинади. Хиссий билишдан фаркди уларок, тафаккур бизга предметнинг номухдм, иккинчи даражали (бу одатда билиш олдида турган вазифа билан белгиланади) белгиларидан абстрактлашган (фикран четлашган, мавхум- лашган) холда, эътиборимизни унинг умумий, мухдм, такрор­ ланиб турувчи хусусиятларига ва муносабатларига каратиши- мизга имкон беради. Хусусан, турли кишиларга хос индивидуал белгиларни (хулк-атвор, темперамент, кдзикдш ва шу кабилар) эътибордан четда колдирган ходца улар учун умумий, мухдм белгиларни, масалан, максадга мувофик хдлда мехнат кдлиш, онгга эга булиш, ижтимоий муносабатларга киришиш каби хислатларни ажратиб олиб, «инсон» тушунчасини хосил кдлиш мумкин. Умумий белгиларни аниклаш предметлар уртасидаги муносабатларни, бошаниш усулларини урнатишни такозо этади. Турли хил предметлар фикрлаш жараёнида ухшаш ва мухдм белгиларига кура синфларга бирлаштирилади ва шу тарикд уларнинг мохдятини тушуниш, уларни характерлайдиган кону- ниятларни билиш имконияти тугилади. Масалан, юкорида кел- тирилган «инсон» тушунчасида барча кишилар битга мантикдй синфга бирлаштирилиб, улар уртасидаги мухим богланишлар (масалан, ижтимоий муносабатлар) билиб олинади.
2. Тафаккур борликни билвосита акс эттира олади.
Унда янги билимлар тажрибага хар сафар бевосита мурожаат этмасдан, мавжуд билимларга таянган холда хосил кдлинади. Фикрлаш бунда предмет ва ходисалар уртасидаги алока- дорликка асосланади. Масалан, боланинг хулк-атворига кдраб унинг кандай мухитда тарбия олганлиги хакдда фикр юритиш мумкин. Тафаккурнинг мазкур хусусияти, айникса, хулосавий фикр хосил кдлихцца аник намоён булади.
3. Тафаккур инсоннинг ижодий фаолиятидан иборат. Унда билиш жараёни борликда реал аналогига эга булмаган нарсалар - юкори даражада идеаллашган объектлар (масалан, абсолют каттик жисм, идеал газ каби тушунчалар)ни яра- тиш, турли хил формал системаларни куриш билан кечади. Улар ёрдамида предмет ва ходисаларнинг энг мураккаб хусусиятларини урганиш, ходисаларни олдиндан куриш, башоратлар кдлиш имконияти вужудга келади.
4. Тафаккур тил билан узвий алокада мавжуд. Фикр идеал ходисадир. У факат тилда - моддий ходисада (товуш тулкинларида, график чизикларда) реаллашади, бош ка киш илар бевосита кабул кила оладиган, хис этадиган ш аклга киради ва одамларнинг узаро фикр алмашиш воситасига айланади. Бош кача айтганда, тил фикрнинг бевосита воке булиш шаклидир.

www.ziyouz.com kutubxonasi




Download 16,21 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   69




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish