Уз б е к и с т о н р е с п у б л и к а



Download 16,21 Mb.
bet30/69
Sana22.02.2022
Hajmi16,21 Mb.
#89934
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   69
Bog'liq
Mantiq (M.Sharipov, D.Fayzixo'jayev) (1)

Хукмларнинг чинпигига кура муносабатини ифодаловчи нжр- рида курсатилган конуниятлар билишда катта ахамиятга эга. Хукмларнинг модаллиги. Атрибутив ва муносабат хукм­ лари, шунингдек, улардан ташкил топган мураккаб хукмлар ассерторик (лот. assero - тасдикдайман) ёки вокелик хукмла­ ри дейилади. Уларда предикатда курсатилган белгининг субъектда бор ёки йукдиги хакида фикр билдирилади. Модал хукмларда эса предикатнинг субъектга тегииши ёки тегишли эмаслиги хакидаги фикр катьий, кучли (зарурий) ёки катьий булмаган, кучсиз (эхтимол) тасдик ёки инкор шаклида баён килинади. Бошкача айтганда, модал хукмларда субъект ва предикатнинг узаро муносабати хакида муайян нуктаи назардан фикр билдирилади. Масалан, «Инсон абадий яшамайди» ассерторик хукми «Инсон абадий яшаши мумкин эмас», деб баён килинганда модал хукм куринишида ифодаланади. Бу хукм аввалгисига нисбатан кучли. «Укам инглиз тилини



урганади» хукмига нисбатан «Укам инглиз тилини урганиши мумкин» хукми кучсиз тасдик, хукм хисобланади. Бу хукмлардан биринчиси ассерторик, иккинчиси модал хукмдир.
Ассерторик (вок,елик) хукмларга шарт, зарур, мумкин каби модал тушунчалар (операторлар)ни киритиш оркали модал хукмлар хосил кдлинади. Модал оператор М харфи билан белгиланади. Модал хукмларининг формуласи куйи­ дагича ёзилади:
Ассерторик х,укмлар Модал хукмлар S-P M (S-P)
Оддий хукмлар
S-Р эмас М (S - Р эмас)
PAq М (рля)
pvq М (pvq)


Мураккаб хукмлар М ( P v q )
p->q М (р—»q)
p=q М (p=q)


Модал хукмлар модал мантикда урганилади. Унда але- тик (зарурий), эпистемик (энг ишончли билим), деонтик (мажбурийлик), аксиологик (бахолаш) ва вакт модаллигини ифодаловчи хукмлар тахлил килинган.
Биз булардан алетик модал хукмларини куриб чикдмиз. Алетик модал хукмлар субъект ва предикат уртасидаги икки турли алок,адорликни уз ичига олади: зарурий ва проблематик (имконий).
Модал хукмларни ифодалаш учун турли модал опера- торлардан фойдаланилади. Масалан, алетик модал хукм- ларда куйидаги модал операторлардан фойдаланилади:
« А» - А зарурийдир.
«V А» - А тасодифийдир.
«ОА» - А булиши мумкин.
«1 А» - А булиши мумкин эмас.
Баъзан «Ьр» - р зарурийдир, «Мр» - р булиши мумкин белгиларидан хам фойдаланилади.
Зарурий модал хукмлар турли фанларнинг, шу жумладан, мантик; к,онунларини ва улардан келиб чикадиган холат- ларни ифодалайди. Масалан, «Бутун булакдан катта», «Хар бир фукаро конунларга буйсуниши шарт».
К,онунларга зид булган, уларни ва улардан келиб чи-
к,адиган турли холатларни инкор этувчи хукмлар ноим-



конийлик хукмлари дейилади. Масалан, «Симоб дарёсининг булиши мумкин эмас».
Конунлар ва улардан келиб чикдциган холатларга зид булмаган, конунларни дам, уларнинг окибатларини хам ифодаламайдиган хукмлар тасодифий х,укмлар дейилади. Масалан, баъзи худудларда денгиз купигининг тошкини булиши тасодифийдир.
Имконийлик хукмлари деб, конунлар ва уларнинг окибатларига зид булмаган фикрларга айтилади. Масалан,
«Марсда хаёт булиши мумкин».
Модал тушунчаларнинг умумий хусусияти улардан хамма сох,аларда фойдаланиш имконини беради.

САВОЛ ВА Ж АВОБ




Билимларимиз предмет ва ходисалар хакида аввалги хосил килинган хукмлар (мулохазалар)дан янги, уларни тулдирадиган, кепгайтирадиган хукмларни яратишга кдраб таракдий этиб боради. Бу жараён маълум бир саволларни куйиш ва уларга жавоб кидириш тарзида содир булади. Шуни айтиш керакки, савол сурок, ran ёрдамида ифода килингани учун хукмни ифода кила олмайди. Улар билишда турлича вазифаларни бажаради. Хусусан, хукмнинг вазифа- си предмет хакидаги мавжуд билимларни кайд килишдан иборат булса, савол унинг янги хусусиятлари, алокаларини кддириб топишга, урганишга кдратилган булади. Савол бир канча мухим мантикий хусусиятларга эга. Биринчидан, са- волда маълум бир бошлангач билим мужассамланган була­ ди. Масалан, «Кандай сабабларга кура ГФР ва ГДР ягона давлатга бирлашди?» деган саволда мустакил Германия Фе­ дератив Республикаси ва Германия Демократик Республи- касининг мавжуд булганлиги, уларнинг ягона давлатга бир- лашишидан аввал кандайдир вокеаларнинг содир булгашш- ги хакдда маълумот берилган. Иккинчидан, саволда мавжуд булгаи бшшм ноаник булади. Юкорида келтирилган мисол- да ягона немис давлаги - ГФР хакдда маълум бир маълумот мавжуд булса-да, у фикрлаш предметини тушуниш учун етарли эмас. Шунинг учун хам савол куйиш ва унга жавоб кддириш йули билан ягона немис давлатининг пайдо булиш шарт-шароитлари хакида билим хосил килиниши зарур.
Учинчидан, саволда предмет хакида туларок билимга эга булиш эхтиёжи уз ифодасини топади.


Ана шундан келиб чикиб, савол билимларимиздаги ноаникликларни, шубхаларни йукотиш хамда аникрок ва туларок билимлар косил килишга булган эхтиёжни кондиришга хизмат киладиган фикрлаш воситасидир, деб айтишимиз мумкин.
Савол уз-узидан пайдо булмайди. У узининг асосига, (datum questioins) базисига эга. Саволнинг асосини унда мужассамлашган билим (ахборот) ташкил этади.
Саволларнинг бир канча турларини фарк килса булади. Хусусан, савол узининг асосига кура тугри ва нотугри куйилган саволларга булинади. Асоси чин ва зиддиятсиз билимдан иборат булса, савол тугри куйилган булади.
«Миллий гоя нима?» деган савол бунга мисол була олади. Хато ва зиддиятли асосга эга савол эса, нотугри куйилган савол хисобланади. М асалан, «Арвох, кандай кун кечиради?» десак, савол нотугри куйилган булади.
Билишдаги функцияси буйича аникдовчи ва тулдирувчи саволларга ажратиш мумкин. «И.Пригожин хдкикдтан хам синергетиканинг асосчисими?» деган савол аникловчи са­ вол, «Узбекистон Республикаси Конститутцияси качон кабул килинган?» тулдирувчи савол хисобланади.
Таркибига кура оддий ва мураккаб саволлар мавжуд. Агар таркибида бошка савол булмаса одций савол, булса
- мураккаб савол деб юритилади. Масалан, «Сув неча градусда музлайди?» - оддий савол, «Ассимиляция ва диссимиляциялар организмнинг мавжуд булишида кандай урин тутади?» - мураккаб саволдир.
Масала - саволнинг алохида бир тури булиб, уни хал килиш саволнинг асосини мантикан узгартиришни, етишмаётган маълумотлар билан тулдиришни, мухим томонларини ажратишни, мухим булмаганларини чикариб ташлашни такозо этади.
Саволни тугри куйиш учун маълум бир коидаларга риоя этиш зарур:
1.Савол тил талабларига жавоб бериши керак.
2 .Савол аник, равшан, катьий холда ифода килинган булиши керак.
3 .Саволнинг асоси (базиси) чин хукмлардан иборат булиши керак.
Жавоб - предмет хакдцаги аввалга билимни куйилган саволга мувофик холда аниклаштирадиган, туддирадиган янги хукм (мулохаза) дан иборат. У саволнинг асосини (базисини) ташкил этувчи билимга таянилган холда, янга билим олишга


имкон беради. Жавобнинг мохиятини саво;ща мавжуд булган ноаникдикни камайтириш (ёки йукотиш) ташкил этади.
Саволга жавоб кидириш давомида, одатда, билимлар­ нинг конкрет сохаларига мурожаат килинади. Улар жа- вобни кидириш сохаси, деб аталади.
Мантикда жавобнинг бир канча турлари: бевосита (тугри) ва билвосита жавоблар, тулик, ва туликсиз жавоблар, чин ва хато жавоблар, киска ва багафсил жавоблар, аник ва ноаник жавоблар ажратилади.
Бевосита (тугри) жавоб - саволда курсатилган номаъ­ лум сохага тааллукли мулохазалар тупламидан иборат.
Масалан, «Узбекистон Республикаси Конституцияси (Асосий конуни) качон кабул килинган?» деган саволга
«Узбекистон Республикаси Конституцияси (Асосий конуни) 1992 йил 8 декабрда кабул килинган», деб берилган жавоб бевосита жавоб хисобланади.
Билвосита жавоб - жавобни кидириш сохасидан четга
чикиб, кушимча маълумотларга мурожаат килиш асосида хосил килинадиган мулохазалар тупламидан иборат булиб, бевосита (гуфи) жавоб улардан хулоса чикариш йули би­ лан хосил килинади. Масалан, «Мантик фалсафий фан- ми?» деган саволга «Мантик тафаккурнинг шакллари ва конунларини урганувчи фан» деб бериладиган жавоб билвосита жавоб булади.

Download 16,21 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   69




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish