Уз б е к и с т о н р е с п у б л и к а



Download 16,21 Mb.
bet28/69
Sana22.02.2022
Hajmi16,21 Mb.
#89934
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   69
Bog'liq
Mantiq (M.Sharipov, D.Fayzixo'jayev) (1)

а шифокорлар хирурщир».
Бу хукмда S - шифокорл р, Р - х рурглар, баъзи - мавжудлик кванторидир. Хукмда субъект тулик хажмда олинмаган, чунки увда баъзи шифокорлар хакида фикр билдирилган, предикат эса тулик хажмда олинган, чунки хирургларнинг хаммаси шифокордир. Предикатнинг хажми субъектнииг хажмига киргани учун у тулик хажмда олинган булади (5-чизма).


5-чизма.


4. О - Жузъий инкор хукмларнинг субъекти хамма­ вакт туликсиз хажмда, предиката эса тулик хажмда олинади. Масалан, «Баъзи ёшлар хунарманд эмас». Бу хукмнинг терминлари: S - ёшлар, Р - хунарманд эмаслар; баъзи - мавжудлик квантори. Хукмнинг субъекти тулик хажмда олинмаган, унда ёшларнинг бир кисми хакида фикр юритилади, холос. Хукмнинг предиката эса тулик хджмда олинган. Унда хунармандларнинг хаммаси хакида фикр билдирилган (6 -чизма).


6-чизма.


Юкоридаги фикрларни умумлаштириб айтиш мумкинки, умумий хукмларнинг субъекти хаммавакт тулик хджмда, жузъий хукмларнинг субъекти туликсиз хажмда олинади. Инкор хукмларнинг предикати хаммавакт тулик хажмда булади. Тасдик хукмларнинг предикати Р < S булгандагина тулик хажмда булади, бошка холларда эса туликсиз хажмда олинади. Хукмларда терминлар хджмини аниклаш катъий сил- логизмни тугри тузишда ва бевосита хулоса чикаришда
мухим ахамиятга эга.
Оддий хукмларда терминлар хажмини куйидаги шакл оркали яккол ифодалаш мумкин. Бунда «+» тулик хажмни,
«-» туликсиз хджмни билдиради.

и си Хукмнинг формуласи Терминлар н а


т
-г
нб
х,ажми ии а
Хукм турлари Белги р с
мн
ро
Математик еан
Формал мантикиа S Р Тлу мантикда м
Умумий тасдик, А Хамма S-P Vx(S(x) jP(x)) + ± S2P адтсм S a P
Умумий инкор Е Хеч бир S-P Vx(S(x)^P(x)) + + S=P
^укм S е Р
Жузъий тасдик, Баъзи S-P
хукм I S i Р x(S(x) лР(х)) - ± S^P
Жузъий инкор 0 Баъзи S-Р эмас x(S(x) лР(х)) - + S

*укм S о Р


Предикатнинг мазмунига кура оддий хукм турлари. Улар куйидагилардан иборат: атрибутив хукмлар, мав- жудлик хукмлари ва муносабат хукмлари. Атрибутив (сифат ва хусусият) хукмларда бирор хусусиятнинг предметга хослиги ёки хос эмаслиги аник, катьий килиб курсатилади. Шунинг учун атрибутив хукмларни бирорта предметнинг синфга кириши (мансублиги) ёки кирмаслиги (мансуб эмаслиги) хакидаги хукм деб таърифласа булади. Масалан, «Хамма дарахтлар усимликлардир» ва «Хеч бир усимлик х,айвон эмас». Биринчи хукмда дарахтларнинг усимликлар синфига кириши хакида фикр билдирилса, ик- кинчи хукмда усимликлар ва хайвонлар синфининг узаро хеч кандай умумийликка эга эмаслиги хакида фикр билдирилган. Иккита, учта ва хоказо предметлар уртасида муайян муносабатларнинг булиши ёки булмаслигини ифодалаган хукмларга муносабат хукмлари дейилади. Масалан: «Бутун булакдан катта». «Икки-учдан кичик сон». Биринчи хукмда «катталик» муносабати бутун ва булак уртасида булиши тасдикланса, иккинчи хукмда уч сони билан икки
сонининг муносабати хакидаги фикр, тасдикланган.
Муносабат хукмлари сифатига кура, тасдик ёки инкор хукм турларига булинади. Тасдикловчи муносабат хукмла- рида предметлар узаро муайян муносабатда эканликлари хакида фикр билдирилади. Инкор этувчи муносабат хукм- ларида эса предметлар уртасидаги муайян муносабатлар­ нинг мавжуд эмаслиги хакида фикр билдирилади.
Муносабат хукмлари микдорига кура хам турларга булина­ ди. Хусусан, икки уринли муносабат хукмлари микдорига кура якка-якка, умумий-умумий, жузъий-жузъий, якка-умумий, якка- жузъий, умумий-жузъий, жузъий-умумий турларга булинади.
Масалан, «Укаси акасидан баланд» (якка-якка);
«Гурух,имизнинг хар бир талабаси факультетимиздаги хамма укитувчиларни билади» (умумий-умумий); «Гурухимиздаги баъзи талабалар баъзи хицц кино юддузлфини яхши биладилар» (жузьий- жузъий); «Тарих укдгувчиси гурухимиздаги х,ар бир талабани яхши билади» (якка-умумий); «Дустим баъзи масалаларни еча олади» (якка-жузъий); «Гурухимиздаги хамма талабалар инглиз тилини урганадилар» (умумий-якка); «Гурухимиздаги баъзи талабалар француз тилини урганадилар» (жузъий-якка);
«Гурухимиздаги баъзи талабалар «Пахтакор» командасининг хар бир уйинчисини биладилар» (жузъий-умумий).
Уч уринли, турт уринли ва хоказо муносабат х,укмла-
ри хам юкоридаги каби турларга булинадилар.


Атрибутив ва муносабат хукмларидан бошка яна мав­ жудлик хукмлари (Кутубхонада мантик дарслиги бор), айният хукмлари («A-В » куринишда булган) ва модал хукмлар (эхтимол ёмгар ёгади)ни курсатиш мумкин. Баъзи дарсликларда улар оддий катьий хукм турлари сифатида талкин килинади. Биз бу хукм турларини алохвда куриб чикмаймиз, чунки мавжудлик хукмларини купинча атрибутив хукмлар куринишида, айният хукмларини муносабат хукмлари куринишида талкин килиш мумкин. Шунингдек, оддий хукм турлари сифатида ажратиб курсатувчи ва истисно килувчи хукмлар хам фаркланади.
«Гурухимиз талабаларидан факат 4 киши мусобакада кат-
нашади». Бу ажратиб курсатувчи хукмдир. «Мантик тарихи» курсидан бошка хамма укитиладиган фанлардан дарсликлар етарли». Бу истисно килувчи хукмдир.


МУРАККАБ ХУКМЛАР


Хукм терминлари бирдан ортик булса, мураккаб хукм деб аталади. Мураккаб хукмлар «ва», «ёки», «агар... унда» каби мантикий богламалар, инкор килиш ва модал герминларни куллаш оркали икки ва ундан ортик оддий хукмларнинг узаро бирикишидан хосил булади. Мантикий богловчининг мазмунига кура мураккаб хукмларнинг Куйидаги асосий турларини фарк килиш мумкин: бирлаш- тирувчи, айирувчи, шартли, эквивалент.
Бирлаштирувчи (конъюнктив) хукмлар деб икки ва ундан
ортик оддий хукмларнинг «ва», «хам», «хамда» каби манти­ кий бопювчилар воситасида узаро бирикишидан хосил булган хукмларга айтилади. Масалан, 1.«Кунгирок чалинди ва даре бошланди». 2,«А. Навоий шоир ва давлат арбоби булган». 3.«Мухаммад Хоразмий ва Ахмад Фаргонийлар математика фанининг ривожланишига катта хисса кушганлар».
Биринчи бирлаштирувчи хукм икки мустакил оддий Хукмнинг богланишидан хосил булган. Иккинчи хукмда бир хил субъектга эга булган икки оддий хукм узаро ботанган. Учинчи бирлаштирувчи хукмда эса бир хил предикатга эга булган икки оддий хукм узаро б о та н - ган. "Узбек тилида бирлаштирувчи хукмлар «аммо», «ле­ кин», «бирок» каби богламалар ва (,) воситасида хам тузилади. Мантикий богламалар конъюнкция белгиси
«л»оркали ифодаланади.


Конъюнктив (бирлаштирувчи) хукм таркибидаги од­ дий х,укмларни «р» ва «q» шартли белгилари билан бел- гиласак, унда бу хукм pAq ф ормуласи оркали ифодаланади. Конъюнктив хукм таркибидаги оддий хукмлар чин ёки хато булиши мумкин. Таркибидаги хамма оддий хукмлар чин булганда, бирлаштирувчи хукм чин булади. Бошка хамма холатларда эса хато булади. Масалан, « E t i f o h гапириш ва угирлик килиш жиноятдир» хукмидаги биринчи оддий ran «Ёлгон гапириш жиноятдир» чин булмаганлиги учун бу хукм чин булмайди.


р q P A q
чин чин чин
чин хато хато
хато чин хато
хато хато хато


Айирувчи (дизъюнктив) хукм деб «ё», «ёки», «ёхуд» мантикий богламалари воситасида оддий хукмлардан таш­ кил топган мулохазага айтилади. Бу богловчилар икки од­ дий хукмни ёки бир канча предикатларни. ёки бир канча субъектларни бир-биридан айириб туради. Масалан, «Коди- ров фалсафа ёки социология, ёки психология булимида укийди». «Иккинчи соатда ё математика, ёки чет тили дарси булади». Айирувчи богламалар « у » - дизъюнкция белгиси оркали ифодаланади. Айирувчи (дизъюнктив) хукмлар оддий ёки катьий турларга булинади. Оддий дизъюнктив хукм таркибидаги одций хукмлардан бири ёки хаммаси чин булиши мумкин, катьий дизъюнктив хукмда эса таркибидаги одций хукмлардан факат биттаси чин булади. Оддий дизъюнктив хукм pvq формуласи билан, катьий дизъюнктив хукм pv q формуласи билан белгиланади. Дизъюнктив хукмларнинг чин булиш шартлари куйидагича:


Р q p v q Р q p v q
чин чин чин чин чин хато
чин хато чин чин хато чин
хато чин чин хато чин чин
хато хато хато хато хато хато



Download 16,21 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   69




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish