|
Юқорида номлари келтирилган олимлар этник моҳиятни, асосан, биологик муҳит билан узвий боғлаганликлари боис, у примордализмнинг “биоижтимоий йўналиши” деб юритила-ди. Бундан ташқари, эволюцион-тарихий йўналиш ҳам мавжуд бўлиб, ушбу йўналиш тарафдорлари этник бирликни ижтимо-ий-биологик ҳосила, деб эмас, балки ижтимоий-тарихий асосда, яъни, тил, маданият, ўзликни англаш каби умумий хусусиятлар-га кўра бирлашган, бошқа худди шундай жамоалардан ажралиб турувчи кишилар гуруҳидир, деб қарайди. Ижтимоий-тарихий йўналиш учун этник (миллий) бирлик ва уларнинг ўзликни англаши жамият ва маданиятнинг тарихий тараққиётига боғ-лиқдир. Бу ўринда этник бирлик биологик эмас, балки ижти-моий-маданий бирлик ҳисобланади. Шўро этнографиясидаги “этнос” назарияси ҳам айнан мана шу йўналишда шаклланган. Ушбу назарияга кўра, этник ўзликни англаш этнос мавжудлиги-нинг асосий белгиларидан бири сифатида қаралади. Бу ўринда шуни ҳам қайд қилиш керакки, ушбу тушунчанинг илмий ис-теъмолга киритилишида этнограф П.И. Кушнернинг ҳиссаси катта бўлиб, у биринчилардан бўлиб этник ўзликни англашни этник кўрсаткич сифатида қайд этади.1 Кейинчалик, Н.Н. Че-боксаров этник ўзликни англашни этник белгилар қаторига қўшади.2 Ундан кейин В.И. Козлов этник ўзликни англашни эт-ник белгилар орасида энг биринчи ўринда аҳамиятли, деб таъ-кидлайди.3 Ю. Бромлей ҳам этносга берган таърифида этник ўзликни англашни этник белгилар қаторига қўшса-да, лекин
“этник ўзликни англаш этнос мавжудлиги объектив далили-нинг инсон онгидаги субъектив ифодаси ҳисобланади”, деган фикрни илгари суради. У этник ўзликни англаш, асосан, халқ номи – этноним орқали намоëн бўлади, деб қайд этади.4
Примордализм ёндашуви тарафдорларининг кўпчилиги-нинг назарида этник (миллий) ўзликни англаш этник иден-
1 Кушнер П.И. Этнические территории и этнические границы.
– М.: Изд. Акад. Наук СССР, 1951. – 280 с.
Чебоксаров Н.Н., Чебоксарова И.А. Народы, расы и икультуры.
– М.: Наука, 1971. – 256 с.
3 Козлов В.И. К вопросу об изучении этнических процессов у наро-дов СССР // СЭ. 1961. №4. – С.58–73.
4 Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. – М.: Наука, 1983. – 416 с.
16 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
тикликнинг муҳим кўрсаткичи бўлиб, одамларни ягона жамоа га интеграцияловчи белги ҳисобланади. Этник мансубликка тааллуқли алоҳида шахсий ва жамоага хос ўзлик ҳиссининг қа-рор топмаганлиги бундай ўзлик шаклининг тўла-тўкис шакл-ланмаганлигидан далолат беради. Этник ўзликни англашда бош қа этник жамоаларнинг ҳам мавжудлиги муҳим ўрин тутади.
Примордализм тарафдорлари “бир гуруҳга мансубликнинг англаб етилиши генетик кодга ва илк инсоний эволюцияга, яъни гуруҳларнинг ўзаро қариндош-уруғлигини билиши яшаш-нинг асосий шарти ҳисобланган даврга боғлиқ, деб ҳисоблай-ди”. Примордиализм таълимотига кўра, инсоннинг этник ман-сублиги унинг иродасига боғлиқ бўлмаган табиий ва ижтимоий асосга эга воқеилик ҳисобланади. Шу боис этникликни сунъий ёки мажбуран яратиш мумкин эмас. Этнос кишиларнинг мада-ний ва руҳий бирдамлигидир.
Эволюцион-тарихий йўналиш Иоганн Гердернинг “халқ уму-мийлигини “қон ва тупроқ” бирлиги асосида келиб чиққан” деган янги романтик талқини билан боғлиқдир.1 Шунингдек, 1923 йилда Шанхайда мухожирликда бўлган рус олими С.М. Широкогоров томонидан илк бора этносга “бир тилда сўзла-шувчи, келиб чиқиши бир эканлигини тан олувчи, урф-одатлар мажмуаси ҳамда умумий турмуш тарзига эга бўлган кишилар гуруҳидир”, дея таъриф берилган.2 Бу ёндашув кейинчалик Ю. Бромлейнинг илмий тадқиқот ишларида ривожлантирилди.
томонидан этносга маълум бир ҳудудда тарихан вужудга келган, умумий маданият (тил ҳам) ва психикага эга, ўзлари-нинг келиб чиқишини бир деб биладиган ва бошқа шундай гу-руҳлардан фарқлайдиган кишилар мажмуи, деб баҳо берилган.3 Шу боис ушбу белгиларнинг алоҳида бирортаси этносларни фарқловчи (этнодифференцияловчи) ҳисобланмайди, фақат уларнинг мажмуи этносни аниқлайди. Бромлей этнос вакил-лари келиб чиқишининг умумийлиги ғоясини таърифлар экан, у “муаммонинг иккита жиҳатини ажратиш лозим, дейди: бир
1 Гердер И.Г. Идеи к философии истории человечество. – М.: Наука, 1977. – 703 с.
Аширов А. Этнология (ўқув қўлланма). – Т.: Янги нашр, 2014.
– Б.118.
3 Бромлей Ю.В. Ўша асар. – 45 бет.
Do'stlaringiz bilan baham: |
