|
ижтимоий вазифаларни амалга ошишида маданий хусусиятлар муҳим ўрин тутади.
Демак, шундай қилиб, инсоннинг маълум бир ижтимоий гу-руҳга мансублиги, ўзини унинг аъзоси эканлиги ҳақидаги ту-шунчаси ижтимоий идентиклик ҳисобланади ва бунда этник (миллий) идентиклик алоҳида ўрин тутади.
асрнинг 20-йилларида америкалик тадқиқотчи Алфред Луис Кройбер: “Миллий (этник) ўзликни англаш бу – мазмунига кўра фарқ қилиш ёки умумийлик ҳақидаги туйғу, ўз гуруҳи би-лан унга кирмайдиганлар ўртасидаги чегарани ҳис этиш”, деб биринчилардан бўлиб таъриф берган. Ўзликни англаш пайдо бўлишининг муҳим шароитини олим уруғ-қабилачиликка оид тасаввур (“tribal consciousness”) деб ҳисоблаб, унинг намоëн бў-лиши “тил омилисиз мумкин эмас”1, дейди.
асрнинг ўрталарига қадар ғарб тадқиқотчилари ораси-да ҳам этномиллат ва миллий ўзликни англаш ҳис-туйғулари саноатлашишнинг ўсиши, меҳнат тақсимотининг ортиши ва фуқаровийликнинг ривожланиши натижасида ўз аҳамияти-ни йўқотади, деган қараш устувор бўлган. Амалда эса миллий мансублик ҳисси нафақат ўз аҳамиятини сақлаб қолди, балки унинг ижтимоий-сиёсий ҳаётдаги ўрни янада ортди. Шу боис,
асрнинг 60-йилларида ғарблик тадқиқотчиларнинг этно-миллий муаммоларга эътибори яна кучайди. Бу даврга келиб,
“этниклик” ва “идентиклик” атамалари учрашади ва этник идентиклик тушунчаси шаклланади. Этник идентиклик деган-
да, авваламбор, инсоннинг ўзини маълум бир этник гуруҳга мансублиги ҳақидаги тушунчаси ва уни ҳам индивидуал ҳам
жамоавий тарзда намоён этиши тушунилади. Этник иден-тикликни намоён этувчи белгилар – этник маркерлар деб ата-
лади ва уларни тил, маданият, руҳий хусусият (менталитет), анъана, урф-одат кабилар ташкил этади.
Аслини олганда, этник идентикликни ўрганиш ХХ асрда ғарб антропологиясида ва совет этнографиясида деярли бир вақтда пайдо бўлган. Лекин уларнинг асослари турлича йўналишда
ривожланган. Совет этнографиясида у “этник ўзликни англаш” деб номланиб, ушбу ибора этник бирликларнинг барча турлари
асоси бўлган.
Kroeber A.L. Cultural and natural areas of native North America. University of California press Berkeley. – California, 1989.
14 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
Бугунги кунда этник (миллий) идентиклик ёки этник (мил-лий) ўзликни англаш муаммосини илмий тушунишда примор-дализм (эссенциализм), инструментализм (cituation – ситуаци-он, mobilization – мобилизацион) ва коснтруктивизм деб ном-
ланувчи назарий-методологик ёндашувлар мавжуд. Кейинги иккита ёндашув миллатга замонавий воқелик ҳосиласи деган қараш асосида шаклланган.
Примордиализм (лот. “primordial” – “бошланғич, дастлабки, азалий” деган маънода) ёндашуви тарафдорлари этник ўзликни англаш бу – кишиларнинг келиб чиқиш умумийлиги, ҳудуд, тил, психологик хусусиятлар, моддий ва маънавий маданият умумий-лиги тарихан шаклланган, ўзларини худди шундай ижтимоий гуруҳлардан ажралиб (фарқланиб) туришини англаб етган ва
буни инсонлардаги қондошлик ва жамоавийликка хос азалий (примордиал) хусусияти тарзида қабул қилинувчи ҳиссиётлар,
алоқалар, муносабатлар мажмуини намоён этувчи гуруҳидир.
“Примордиал алоқалар” атамаси илк бор психолог Эдвард
Шилз томонидан оиланинг ички муносабатларини баҳолаш учун ишлатилган. Антрополог Клиффорд Гирц уни этник му-носабатлар таҳлилида қўллаган. У “ҳар бир жамиятда барча даврларда айрим яқинлик (ўзаро меҳр-оқибат) табиий ҳиссиёт орқали рўй беради – баъзилар буни ижтимоий ўзаро муноса-батлардан кўра, маънавий яқинлик деб билади”,1 – дейди. Яъни, унинг фикрича, ҳар бир даврда ва жамиятда ўзаро яқинлик ижтимоий алоқада бўлиш асосида эмас, балки қариндош-уруғ-чилик асосида вужудга келади.
Этник ўзликни англаш борасида Пьер Ван дер Берге шундай ёзади: “одамлар бошқа ижтимоий мавжудотлар сингари биоло-гик асосда уруғ-аймоқчилик хатти-ҳаракатига дастурланган”.2 Бу йўналиш Л. Гумилевнинг ишларида ҳам акс этган бўлиб, унинг фикрига кўра, этнос биосферанинг таркибий қисми бўл-гани боис ундаги қонуниятларга бўйсунади.3
Гирц К. Интерпретация культур // (Серия “Культурология. ХХ век”). Пер. с. англ. – М.: “Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2004. – 560 с.
2 Пьер Ван дер Берге. Раса и этничность: социобиологическая перспектива // Вопросы национализма. 2014. №4 (20). – С.88.
3 Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. – СПб.: Кристалл, 2001. – 640 с.
Do'stlaringiz bilan baham: |
