|
шиш таъсирида янгича ижтимоий тартиботни, меҳнат шарои-тини, таълим тизими ҳамда босма адабиётнинг пайдо бўлиши билан боғлиқдир. Миллий бирликнинг шаклланишида миллий тараққийпарварларнинг иродаси кўп жиҳатдан асос бўлиб хиз-мат қилган.
Миллатга (этникликка) нисбатан модернистик (ғарбча) талқинларни конструктивистик ва инструменталистик йўна-лишга ажратиш мумкин. Улар миллатларнинг тарихий шакл-ланганлигини рад этади. Анъанавий жамиятларда инсонлар-нинг этник асосдаги ўзаро бирлиги мавжуд бўлмаган, умуман ўзликни англашнинг бундай шакли янги даврда инсонлар он-гида сунъий шакллантирилган, деб қаралади.
Конструктивистлар ижтимоий воқеликни тасдиқлайди ва унинг аниқ табиати сифатида жамиятдаги элитанинг савод-хонлик, маърифатнинг кенг тарқалиши ва ОАВлари ролининг ортишида ўз ғояларини кенг оммага тарқатиши натижасида вужудга келган “ижтиомий тузилма” (социал конструкция) си-
фатида қарайди. Шундан келиб чиқиб, конструктивистлар эт-никликнинг инсон омилига боғлиқ бўлмаган ҳолда табиатан мавжудлигини инкор этадилар ва уни “тасаввурий тузилма” деб атайдилар.
Халқлар ҳаётида этниклик (этник мансублик)нинг инсон иродасига боғлиқ эмаслигини, унинг доимийлигини ва ил-диз отганлигини тан олувчи примордалистлардан фарқли ўлароқ конструктивистлар жамиятда турли зарурий амалий алоқаларнинг шаклланишига восита сифатида қараган ҳолда этниклик (этник мансублик)нинг айнан инсонларнинг фаоли-ятига боғлиқлиги, унинг ўзгарувчанлиги ва вазиятларга боғ-лиқлигига таянади. Конструктивизм тарафдорларининг фик рича, этникликка ҳам дунё миқёсидаги ҳодиса сифатида (йи-рик этник ва миллий бирликлар ва уларнинг бирлашмалари учун хос бўлган), ҳам маҳаллий даражадаги ҳодиса сифатида (одатдаги кичик гуруҳлар ва алоҳида индивидларга нисба-тан) этник ўзликни англаш ихтиёрий ва мустақил тарзда ёки ташқи босим остида тузилади. Конструктивистлар инсонлар-
ни “конструкцияланган” этник бирлик билан жипслашишида “ўзининг” умумийлиги ҳақидаги тасаввурлари (ўзликни англа-ши) мажмуи муҳим рол ўйновчи сифатида ажратиб кўрсатади.
20 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
Конструктивизм учун этник мансублик ҳисси таркибидаги миллий (этник) ўзликни англашни мутлақлаштириш хосдир: бир этноснинг бошқа этнослардан ажратиб турувчи этник-ма-даний белгиларни (этносларни ўзаро фарқловчи чегараларни) эмас, балки улар ҳақидаги тасаввурларни тан олади. Ушбу ён-дашув тарафдорларининг қарашларига кўра, миллий (этник) ўзликни англаш бирламчи, этноснинг асосини ҳосил этувчи белгилар (этник аломатлар, маркерлар) мажмуи эса иккинчи ўринда деб англаниши керак. Миллий (этник) ўзликни англаш таркибидаги етакчи, устуворликни тадқиқотчилар турли хил деб талқин қилганлар. Жумладан, “маданий маркерлар”да (Фредрик Барт), ёрлиқларда (А. Энштейн), “рамзий ҳимоя-чи”лар (Ж. Армстронг), ўзларини ва ўзгаларнинг умумийлиги ўртасида реал ёки кашф этилган анъаналар орқали чегара-ларни белгилаш (Бенедикт Андерсон, Эрнест Геллнер, Эрик Хобсбаум)да деб қарайдилар.
Конструктивистик ёндашувнинг асосий назарий далили америкалик антрополог Ж. Комароффнинг ишларидан ўрин олган. У шундай ёзади: “Одатда этниклик ўзининг келиб чиқи-шига кўра тенгсизлик муносабатларига асосланади: эҳтимол, этногенез ижтимоий жараёнлар кўринишида, яъни ўзини тас-диқлашнинг диалектик бирикув йўли билан ташкил топган ўзига хос маданиятга эга гуруҳларнинг ва ташқи кучлар ижти-моий меҳнат тақсимотининг табақавий тизимига жипслашган ҳолда рўй бериши мумкин. Бу ўз навбатида этник ўзликни анг лаш масаласи доимо ҳукумат нисбати муаммоси билан боғлиқ бўлиб, бир вақтнинг ўзида моддий, сиёсий ва рамзий аҳамият касб этади. Бунда ўзликни англаш ҳис-туйғулари баъзи ҳол-ларда шунчаки қуйи синфларни юқорига боғлайди ёки буйруқ тартибида тасдиқлайди; кўпинча уларнинг вужудга келиши кураш, рақобат, баъзан эса – омадсизлик билан ҳам боғлиқ деб талқин қилинади1.
Ўз навбатида шуни ҳам унутмаслик керакки, этникликни англашдаги ушбу ёндашув норвегиялик олим Фредрик Барт
Комарофф Ж. Национальность, этничность, современность: по-литика самосознания в конце ХХ века // Этничность и власть в поли-этнических государствах. Материалы международной конференции. 1993. – М.: Наука, 1994. – С.42.
Do'stlaringiz bilan baham: |
