|
эга бўлганми, деган масала, бизнингча, турли ёндашувлар ўрта-сидаги асосий баҳс-мунозаралар марказида туради.
Миллатнинг вужудга келиши ва шаклланишида миллий ўз-ликни англаш жараёни муҳим ҳисобланади. Ғарбда ушбу жа-раённи ўрганишга қаратилган алоҳида “идентиклик” концеп-цияси шаклланган. “Идентиклик” нисбатан фанга янги кириб келган тушунча ҳисоблансада, унинг назарий-эмпирик ишлан-маси ХХ асрнинг ўрталарида ишлаб чиқилган. Булар, асосан, умумпсихологик ва социал-психологик тадқиқотларга тааллуқ-ли бўлиб, “ўзликни англаш” масаласига бағишланган фалсафий адабиётларда ўзликни англаш муаммоси номаълум кўринишда фалсафа илмида азалдан мавжуд бўлганлиги қайд этилади.
“Идентиклик” лотинча “identifico” сўзидан олинган бўлиб, “бир-бирига айнан ўхшаш”, “айнан бир хил” деган маъноларни англатади. Идентиклик атамаси ўрнида ўзбек тилида кўпинча гапдаги мазмунига қараб “ўзлик” ёки “ўзликни англаш”, шу-нингдек, “монандлик”, “мансублик”, “ўхшашлик”, “бир хиллик” ва шу каби бошқа атамалар ҳам ишлатилади. Шу боис ҳам биз рисолади идентиклик атамасига муқобил сифатида ушбу ата-малардан фойдаландик.
“Идентиклик” тушунчасининг фанга кириб келиши психоа-налитика асосчиси Зигмонд Фрейд номи билан боғлиқ. У “ўз-лик” масаласига илк маротаба индивиднинг руҳий мослашуви (психологик адаптацияси) механизми сифатида қарайди ва ўз даврида ўзликни англаш жараёнининг ғайришуурий (онгсиз) ролини ўрганишга катта ҳисса қўшган.1
“Идентиклик” таълимотининг шаклланиши ва унинг фан-лараро илмий муомалага киришида Эрик Эриксоннинг хизма-ти катта бўлган. У идентиклик “индивид ўзини бошқалардан ажралиб туриши, ўзига хослигини англаши ва бошқа томондан маълум ижтимоий-маданий гуруҳ билан ўхшашлигини, бир хиллигини англаши ва мазкур ижтимоий гуруҳга мансублиги ҳақидаги тушунчасини англатади”, деб ҳисоблайди.2
Эриксоннинг ушбу таърифидан билиш мумкинки, иден-
Фрейд Зигмонд. Введение в психоанализ. Лекции. – СПб., 1999.
Эриксон Э. Идентичность: юность и кризис. Пер. с англ. / Общ. Ред. и предисл. Толстых А.В. – М.: Издателская группа “Прогресс”, 1996. – 344 с.
12 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
тикликни иккига, яъни индивидуал (инсоннинг ўзини бошқа ҳар қандай инсонлардан қайсидир жиҳатдан фарқ қилиб туришини, ўзига хослигини англаб етиши) ва ижтимоий (инсоннинг ўзини маълум бир ижтимоий гуруҳга, жамоага мансублигини англаши) га ажратиш мумкин. Индивиднинг жамоага хос ўзликни англаши ўз навбатида ижтимоий ўзликни англаш, деб аталади.
Инглиз руҳшуноси Генри Тежфел шахснинг маълум гуруҳга мансублигини билиши ва бу мансубликка қадрият сифатидаги муносабати ҳамда маълум ҳиссий (эмоционал) кечинмалар-ни ифода этишини “ижтимоий идентиклик” деб атайди.1 Шу ўринда таъкидлаш жоизки, ижтимоий идентикликнинг у ёки
бу шакллари (масалан, ҳудудий, диний, уруғ-қабилавий каби) турли тарихий даврда муҳим рол ўйнаши мумкин. Улар вазият-ларга боғлиқ равишда гоҳ фаоллашади, гоҳ пассив бўлади.
Россиялик файласуф Ирина Малигина миллий ўзликни анг лаш табиатининг (олима унга нисбатан “этномаданий ўзликни англаш” деб ҳам қарайди) онтологияси, морфологияси муам-моларини таҳлил қилар экан, ижтимоий ўзликни англашнинг бир нечта муҳим вазифаларни бажаришини кўрсатиб ўтади ва уларни қуйидагича ажратади:
Мослашувчанлик. Инсон ўзининг бирор-бир ижтимоий гу-руҳ билан ўхшашлигини, унга мансублигини билиши орқали ва унда ўз ўрни борлигини англаган ҳолда жамиятга мослашади;
Уйғунлашув. Ўзаро рамзий алоқалар жараёнида маълум ижтимоий гуруҳ аъзоларида маданий нормалар, намунавий хатти-ҳаракатлар ва идеалларга тақлид орқали ижтимой бир-дамлик мустаҳкамланади ва сақланиб қолади;
Айирувчанлик. Алоҳида ёки ижтимоий гуруҳ доирасида-ги ўзаро тафовутлар инсонда “мен – бошқа биров”, “биз – улар”, “ўзимизники – ўзгаларники” деган қарама-қаршиликларни келтириб чиқаради.2
Ўз навбатида, идентикликнинг юқорида санаб ўтилган
Henri Tajfel. Social identity and intergroup behavior // Information (International Social Science Council), Vol.13, issue: 2, page(s): 65–93. Issue published: April 1, 1974.
2 Малигина И.В. Этнокультурная идентичность: онтология, мор-фология, динамика. 24.00.01 – теория и история культуры. Автореф. дисс. на соис... док. философ. наук. – М., 2005. – 23 с.
Do'stlaringiz bilan baham: |
