|
Миллат, миллий ўзликни англаш билан боғлиқ илмий қарашлар ва
услубий ёндашувлар
Миллат ва миллий ўзликни англаш ҳиссининг шаклланиши тарихнинг янги даври учун хос бўлган ҳодисаси ҳисобланади. Ушбу ҳодисанинг табиати (келиб чиқиш сабаблари) масала-сида турли хил қарашлар мавжуд бўлиб, бу борада якдил бир фикрга келинмаган ва ушбу муаммо назарий жиҳатдан фанда тўлақонли ўз ечимини топмаган.
Шундай экан, миллатга берилган таърифлар ҳам жуда кўп ва турфа хилдир. Уларни умумлаштириб айтадиган бўлсак, мил-лат бу – кишиларнинг ўзларини “у ёки бу белгилар” асосида бирлашган бир бутун жамоа эканликларини англаб етган сиё сий-маданий уюшмасидир. Миллат аъзоларини бирлаштириб турувчи “белгилар” инсон иродасига боғлиқ бўлмаган, яъни та-биий (генетик ёки тарихий-маданий) асосга эгами ёки сиёсий ва маданий элитанинг фаолияти асосида “тасаввур” этилган, кишиларнинг қалбида эмас, балки онгида шаклланган сунъий тушунчаларга асосланадими, деган қарашларда тадқиқотчилар томонидан турли хил фикр-мулоҳазалар билдирилган. Шунинг учун ҳам миллат тушунчаси бугунги кунда илмий ва сиёсий жиҳатдан, асосан, икки хил талқин қилинади: этномиллат ва сиёсий (фуқаровий) миллатга оид қарашлар. Ушбу тушунчалар бир-биридан мазмунан фарқ қилади.
Этномиллат тушунчаси миллатнинг азалийлиги ва объек-тивлигига (инсон иродасига боғлиқ бўлмаган табиий, ижти-моий-маданий омиллар орқали боғланганлигига) асосланади ҳамда миллатнинг шаклланиши унинг узоқ асрлар давомида таркиб топган этник асосига таянишини қайд этади. Миллат-нинг этник асоси узоқ асрлик биоижтимоий (генетик боғлиқ-лик ёки қон-қардошлик асосида) ёки тарихий-маданий жараён-лар таъсирида инсонларнинг ўзаро тил, маданият, ҳудуд, дин (маънавий, руҳий) яқинлиги орқали маълум бир тарихий ша-роитда шаклланади, деб қаралади.
Сиёсий (фуқаровий) миллат концепциясида эса миллатнинг этник асоси муҳим бўлмаган ҳолда замонавий давлатлар шакл-
10 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
лана бошлаган даврда фуқароларнинг ўзаро манфаатли асосда бирлашуви устувор аҳамият касб этади. Бошқача қилиб айт-ганда, миллатнинг сиёсий таърифида маълум давлат фуқаро-ларининг этник, ирқий, маданий мансублигидан қатъи назар сиёсий умумийлиги асосий аҳамият касб этади. Амалиётда, эт-номиллат ва сиёсий миллатга нисбатан миллий қурилишнинг икки хил шакли деган қараш кенг тарқалган. Мисол учун, АҚШ, Канада каби мультимаданий давлатларда миллий мансублик, энг аввало, мазкур давлатлар фуқаролигини англатса, кўплаб Европа ва Осиё мамлакатларида у маълум бир ҳудудий-мада-ний яқинлик асосида бирлашган кишилар бирлиги тушунила-ди. Халқаро ҳуқуқий ҳужжатларда миллат атамаси суверен дав-лат маъносида (масалан, Миллатлар Лигаси, Бирлашган Мил-латлар Ташкилоти) ҳам қўлланилади.
Миллат тушунчаси мусулмон мамлакатларида ҳам халқ,
дин, мазҳаб деган маъноларда аввалдан қўлланилган. Унинг замонавий талқини (лот. “nation” – “туғилиш, туғилган жой”)
дастлаб XVIII асрда Буюк француз инқилобидан сўнг француз файласуфи ва тарихчиси Эрнест Ренан томонидан маълум бир давлат фуқароларига нисбатан этномиллат маъносида қўлла-
нила бошланди. Кейинроқ, бу атама Шарқий Европа мамлакат-ларида ҳам шу маънода кенг фойдаланила бошланди.
Хуллас, миллат тушунчаси ўрта асрларга хос сулолавий ва диний-сиёсий давлатлар ўрнида миллий тил ва маданий ўзига хослик асосида замонавий давлатлар шакллана бошлаган давр-да кенг ишлатила бошлаган. Янги давр давлатларида ягона мар-казий бошқарув, бозор ва оммавий таълимнинг вужудга келиши билан локал ўзига хослик ўрнига ягона маданий-тил умумий-лиги ёки умумфуқаровий ва ҳуқуқий нормалар ҳамда умумий идентиклик вужудга келган. Шундай қилиб, замонавий миллат-ларнинг ташкил топишида йирик ер эгалигига асосланган анъ-анавий жамиятдан саноатлашган замонавий жамиятга ўтилиши муҳим рол ўйнаган. Ушбу жараёнда миллатнинг ташкил топиши, энг аввало, миллий ўзликни англаш ҳис-туйғуларининг шаклла-ниши билан боғлиқ бўлиб, бу жараён жамиятдаги этник бирлик ларнинг миллатга бирлашишида этник-маданий, тил ва ҳудуд бирлиги каби омиллар етакчи рол ўйнаганми ёки маълум бир сиёсий ва маданий элитанинг иродаси ҳал қилувчи аҳамиятга
Do'stlaringiz bilan baham: |
