Harbiy-texnik instituti konstitutsiyaviy huquq

3-§. Fuqaro va davlatning o‘zaro mas’ulligi 
Kishilik jamiyati tarixida davlatning paydo bo‘lishi uning 
mavjudligini ta’minlaydigan fuqarolar bilan o‘zaro munosabatini 

---

129 
vujudga kelishini taqozo etadi. Davlat o‘z fuqarosi bilan davlatdir. 
Davlatning o‘z fuqarolari oldidagi mas’ulligini va fuqarolarning davlat 
oldidagi mas’ulligini ta’minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi 
Konstitutsiyasining 19-moddasida “O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi 
va davlat bir-biriga nisbatan bo‘lgan huquqlari va burchlari bilan o‘zaro 
bog‘liqdirlar”, degan qoida o‘rnatilgan. Bu qoida fuqaroning faqat 
davlatga qarashli obyekt emas, davlat bilan munosabatlar kirishadigan 
huquq va majburiyat subyekti ekanligini e’tirof etib, uning mavqeyini 
namoyon qiladi. Umuman, hozirgi zamon demokratik davlatlarda fuqaro 
va davlat o‘rtasidagi munosabat o‘zaro huquq va majburiyatlar orqali 
bog‘liqlikka asoslanadi. Boshqacha qilib aytganda, davlat va fuqaro 
o‘rtasida o‘zaro mas’ullik tamoyili barcha demokratik davlatlarda e’tirof 
etilgan. 
Demokratik huquqiy davlat va erkin fuqarolik jamiyati 
to‘g‘risidagi g‘oyalarda davlat va fuqaroning o‘zaro mas’ulligi tamoyili 
muhim o‘rin tutadi. Unga ko‘ra, huquqiy davlatning asosiy belgilaridan 
biri – davlat va fuqaro o‘rtasidagi munosabatning huquqiy shakli 
mavjudligi, ya’ni davlat va fuqaroning o‘zaro huquq va majburiyatlar 
hamda o‘zaro javobgarlikka asoslangan munosabatining mavjudligi 
hisoblanadi. 
Davlat huquq ijodkorligi faoliyati bilan o‘z fuqarolariga qator 
huquqlar va majburiyatlarni belgilab beradi. Jumladan, O‘zbekiston 
Respublikasi Konstitutsiyasida fuqarolarga tegishli huquqlar shaxsiy 
huquq va erkinliklar, siyosiy huquqlar, iqtisodiy va ijtimoiy huquqlarga 
tarzida belgilangan. 
Shaxsiy huquqlar deyilganda, insonning yashash huquqi, erkinlik 
va shaxsiy daxlsizlik huquqi, sudning qarori kuchga kirgunga qadar 
aybsiz hisoblanishi huquqi, shaxsiy va turar joy dalxsizligi huquqi, 
harakatlanib, ko‘chib yurish huquqi, fikrlash, so‘z va e’tiqod erkinligi 
huquqi, davlat organlari tomonidan ularga daxldor bo‘lgan hujjatlar, 
qarorlar va boshqa materiallar bilan tanishib chiqish huquqlari 
tushuniladi. 
Siyosiy huquqlar sirasiga jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda 
ishtirok etish huquqi, ijtimoiy faollikni amalga oshirish huquqi, kasaba 

---

130 
uyushmalariga, siyosiy partiyalarga va boshqa jamoat birlashmalariga 
uyushish, ommaviy harakatlarda ishtirok etish huquqi, murojaat qilish 
huquqi kiradi. 
Fuqarolarning iqtisodiy va ijtimoiy huquqlariga mulkdor bo‘lish 
huquqi, mehnat qilish huquqlari, dam olish huquqi, ijtimoiy ta’minot 
olish huquqi, malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqi, bilim olish 
huquqi, ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi, madaniyat yutuqlaridan 
foydalanish huquqlari mansubdir. 
Konstitutsiya mazmuniga ko‘ra, fuqarolar Konstitutsiya va 
qonunlarga rioya etishi, boshqa kishilarning huquqlari erkinliklari, 
sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilishi, O‘zbekiston xalqining tarixiy, 
ma’naviy va madaniy merosini avaylab asrashi, atrof tabiiy muhitga 
ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishi, qonun bilan belgilangan soliqlar va 
mahalliy yig‘imlarni to‘lashi, O‘zbekiston Respublikasini himoya qilishi 
kabi burchlari mavjud. 
O‘z navbatida, davlat ham Konstitutsiya muqaddimasida bayon 
qilinganidek, Konstitutsiya qabul qilinishini taqazo etadigan omillardan 
biri sifatida fuqarolar tinchligi va milliy totuvligini ta’minlash 
maqsadida faoliyat yuritadi. Tinchlik va milliy totuvlikni ta’minlash 
davlatning asosiy funksiyalaridan biri hisoblanib, bu yo‘lda bor kuch
va vositalarini safarbar qiladi. Davlat majburlov mexanizmining 
mavjudligi, huquqni muhofaza qilish organlarining faoliyat yuritishi va 
huquqbuzarliklar uchun javobgarlikning belgilanishi tinchlik va 
milliy totuvlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Hattoki, Konstitutsiyaning
125-moddasida O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarini tuzishdan 
maqsad aholining tinch hayoti va xavfsizligini himoya qilish, deb 
belgilanganligi bejiz emas. 
Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining
22-moddasida “Davlat xalq irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga 
xizmat qiladi. Davlat organlari va mansabdor shaxslar jamiyat va 
fuqarolar oldida mas’uldirlar”, deb belgilangan. Bu qoida davlatning o‘z 
fuqarolariga xizmat qiladigan, ularning tinchligi va xavfsizligini 
ta’minlaydigan, huquqlarini ro‘yobga chiqarishni kafolatlaydigan 
tashkilot ekanligini anglatadi. 
Mamlakatimizda bugungi kun yangi islohotlar bosqichida davlat 
boshqaruvi va jamoatchilik bilan ishlash tizimida amalga oshirilayotgan 
keng qamrovli islohotlar ham aynan davlatning jamiyat va fuqarolar 

---

131 
oldidagi mas’uliyatini oshirishga qaratilmoqda. Birgina o‘tgan 
2017-yilni O‘zbekistonda “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari 
yili”, deb e’lon qilinishi bunga yaqqol misoldir. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 
“Mamlakatimizni 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning 
asosiy yakunlari va 2017-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng 
muhim ustuvor yo‘nalishlari”ga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining 
kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasida ta’kidlaganidek, “Xalq bilan 
muloqot va inson manfaatlari yili”da “Inson manfaatlari hamma 
narsadan ustun”, degan olijanob g‘oyani o‘zida mujassam etgan Davlat 
dasturini amalga oshirish va bu g‘oyani izchillik bilan hayotga tadbiq 
etishdan iborat. 
Ushbu g‘oyani amalga oshirish maqsadida Harakatlar 
strategiyasining “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili”da 
amalga oshirishga oid Davlat dasturi doirasida keng ko‘lamli 
islohotlar, iqtisodiyot va ijtimoiy sohani jadal rivojlantirish, xalq 
farovonligini yuksaltirishning mustahkam huquqiy poydevori bo‘lib 
xizmat qiladigan 30 dan ortiq qonunlar hamda 900 dan ortiq qonunosti 
hujjatlari qabul qilindi. 
Davlatning fuqarolar oldidagi mas’uliyatini oshirib borish 
natijasida insonlar roziligiga erishish davlat siyosatining asosiy 
yo‘nalishiga aylandi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasida ma’muriy 
islohotlar Konsepsiyasining ishlab chiqilishi, xalq qabulxonalarining 
tashkil etilishi, jamoatchilik nazoratining huquqiy tartibga solinishi, 
davlat organlarining xalq vakillik organlariga hisobdorligining 
takomillashtirilayotganligi, davlat xizmatlari markazlari faoliyatining 
yo‘lga qo‘yilganligi aynan davlatning o‘z fuqarolari oldidagi 
mas’uliyatini bajarishning namunasidir.
Davlat jamiyatda fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga 
solish bilan birga, o‘zi ham teng huquqli ishtirokchidir. Jamiyatda yuz 
beradigan normal munosabatlarni taribga soluvchi huquqiy hujjatlarning 
eng yiriklaridan biri – O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 
2-moddasida fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning fuqarolik qonun 
hujjatlari bilan tartibga solinadigan munosabatlarning ishtirokchilari 
bo‘lishi mumkinligi belgilangan. Bu bilan davlatning fuqarolar bilan 
davlat va fuqaro o‘rtasidagi konstitutsiyaviy va fuqaroviy
–
huquqiy 
manosabatlardan tashqari mulkiy va nomulkiy munosabatlarda ham 
ishtirok etishi mumkinligi huquqiy tartibga solingan. 

---

132 
Davlat o‘z fuqarolari tomonidan fuqarolik burchlarini bajarishni 
har tomonlama muhofaza qilish, ularning taqdirini boshqa davlat va 
xorijiy tashkilotlar tomonidan hal qilinishida bevosita ishtirok etadi. 
Shundan kelib chiqib, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-
protsessual kodeksining 603-moddasiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi 
fuqarosining boshqa davlat tomonidan ushlab berilishi (ekstraditsiya 
qilinishi) so‘ralgan hech bir vaziyatda uni ushlab bermasligi belgilangan. 
Aksincha, jinoyat uchun javobgarlikning maqarrarligi jinoyat ishini 
O‘zbekiston hududida ko‘rib chiqish va javobgarlikni belgilash orqali 
ta’minlanadi.