Fuqarolarning huquq va erkinliklarining kafolatlari. Fuqarolarning burchlari

Fuqarolarning huquq va erkinliklarining kafolatlari. Fuqarolarning burchlari
Fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlangan huquq va erkinliklarini amalga oshirishni davlat tomonidan ta'minlashga yordam beradigan vositalar, usullar va shart- sharoitlar majmui kafolat tushunchasini beradi. Kafolatning asosiy vazifasi, fuqarolarni huquq va erkinliklarni amalga oshirish jarayonida vujudga keladigan to`siqlarni bartaraf etish bilan bog`liq bo`lgan majburiyatlarning bajarilishini ta'minlashdir. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 43- moddasida “Davlat fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlangan huquqlari va erkinliklarini ta'minlaydi” deyilgan.

Kafolatlarni quyidagicha turkumlash mumkin:

1. Yuridik (huquqiy)

2. Ijtimoiy-siyosiy

3. Iqtisodiy(moddiy)
Fuqarolarni huquq va erkinliklarini ta'minlashda yuridik kafolatlar alohida o`rin tutadi, chunki boshqa barcha kafolatlar yuridik jihatdan tartibga solinishni taqoza etadi. Ya'ni, yuridik kafolatlar fuqarolarni huquq va erkinliklarni qonunlar asosida huquqiy jihatdan kafolatlanishidir. Yuridik kafolatlarni real amalga oshishi faqat demokratik rejim sharoitida kuzatiladi.

Yuridik kafolatlar quyidagilarni o`z ichiga oladi:

- Fuqarolarning huquq va erkinliklarini buzish mumkin bo`lgan harakatlarni ta'qiqlash va chegaralashning yuridik me'yorlarini mustahkamlash,

- Fuqarolarning o`z huquq va erkinliklarini hech qanday to`siqsiz amalga oshirishlarida davlat idoralari va mansabdor shaxslar ma'sulligini.

- Tajovuz etishni, mustahkamlashni ta'minlovchi maxsus me'yorlar (shikoyat qilish huquqi, sudga murojaat qilish huquq) mavjudligi.

- Huquqlarni buzganlik uchun yuridik javobgarning belgilanganligi (mulkiy, intizomiy, ma'muriy, jinoiy).

- Fuqarolarga qaratilgan va huquqiy ahamiyatga ega bo`lgan, tegishli davlat va fuqarolarning huquqlarini amalga oshirishni mustahkamlashga jamoat idoralari, mansabdor shaxslarning faoliyati.

Yuridik kafolatlarning quyidagi shakllari mavjud:

1. Konstitutsiyaviy huquqiy kafolatlar

2. Sudlar tomonidan huquq va erkinliklarni kafolatlash

3. Ombudsman faoliyati

4. Hukumat faoliyati

Konstitutsiyaviy huquqiy kafolatlarga - mamlakatning Konstitutsiyasining o`zida bevosita mustahkamlangan kafolatlar kiradi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaning X bobining 43-46-moddalarida mustahkamlangan normalar.

Sudlar tomonidan huquq va erkinliklarni kafolatlash – fuqarolar huquq va erkinliklarini sudlar orqali himoya qilinishidir. Uning mazmunini:

- har bir fuqaro davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari yoki mansabdor shaxslarning g`ayriqonuniy xatti-harakatlari (qarorlari) bilan o`z huquqlari yoki erkinliklari buzilgan deb hisoblasa, shikoyat bilan sudga murojaat qilish huquqi orqali o`z huquq va erkinliklarni himoya qilish.

Ombudsman faoliyati - O`zbekiston Respublikasining fuqarolarning huquq va erkinliklarining himoyasi sohasidaga qonun hujjatlariga rioya etilishi Oliy Majlisning Inson huquqlari bo`yicha vakili (ombudsman) tomonidan ham amalga oshiriladi. Uning faoliyati O`zbekiston Respublikasining 1997 yil 24 apreldagi “Oliy Majlisning inson huquqlari bo`yicha vakili (OMBUDSMAN) to`g`risida”gi qonuniga muvofiq O`zbekiston Respublikasida davlat organlari, fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari va mansabdor shaxslar tomonidan inson huquqlari to`g`risidagi amaldagi qonunchilikka rioya etilishining samaradorligi ustidan parlament nazoratini o`rnatadi. Vakil ko`rilayotgan masalalar bo`yicha xulosalar qabul qiladi. Xulosalar faqat tavsiyaviy xarakterga ega.

Hukumat faoliyati – hukumat tomonidan fuqarolarning buzilgan huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining chiqargan normativ huquqiy hujjatlar asosida amalga oshiriladi.

Siyosiy kafolat- bu davlatda amal qilib turgan siyosiy tizim. Ushbu tizim, mamlakatning olib borayotgan siyosiy maydondagi faoliyati orqali jamiyatda inson huquqlari va erkinliklarining buzilishidan himoya etish uchun xizmat qiladi. Fuqarolarning huquq va erkinliklarini siyosiy kafolatlash quyidagilarga bog`liq:

- davlatning mamlakat miqyosida olib borayotgan siyosatining maqsadiga

- siyosiy plyuralizmga

- siyosiy mafkuraga

- inson huquqlarini himoya qilish holatiga

- ommaviy axborot vositalarining faoliyatiga

Ukraina Konsttutsiyasida har bir fuqaroga davlat ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotini saqlab qolishni kafolatlaydi.

Iqtisodiy kafolatlarga vujudga kelgan ishlab chiqarish munosabatlari, iqtisodiy tizim kiradi. Mustaqil O`zbekiston bozor munosabatlariga asoslangan, mulkchilikning barcha shakllari tengligi va himoyasini tan olgan holda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish yo`li bilan mulkdorlarni safini kengaytiradigan xuquqiy jamiyatni barpo etmoqda. Qilinayotgan ushbu harakatlar xalqni iqtisodiy kafolatlashga yordam beradi.

Iqtisodiy kafolatlarga:

- adolatli iste'mol savatini davlat tomonidan rasmiy ravishda mustahkamlash,

- eng kam oylik ish haqi miqdorini belgilash.

- davlat tomonidan aholini kam ta'minlangan qatlamini, voyaga yetmaganlar va nogironlarni moddiy jihatdan qo`llab- quvvatlash

- barcha mulk shakllarini tengligini hamda fuqarolarni mulk huquqlarini ta'minlash kiradi.

O`zbekiston Respublikasida fuqarolarning huquq va erkinliklarini kafolatlash Konstitutsiya asosida qabul qilingan maxsus qonunlar orqali ham tartibga solinadi. Ushbu qonunlarga: “Axborot olish kafolatlari va erkinligi to`g`risida”gi, “Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to`g`risida”gi,“Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to`g`risida”gi, “Fuqarolar saylov huquqlariing kafolatlari to`g`risida”gi, “Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to`g`risida”gi, “Kasaba uyushmalari, ularning huquqlari va faoliyatining kafolatlari to`g`risida”gi, “Fuqarolarning banklardagi omonatlarini himoyalash kafolatlari to`g`risida”gi, “Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari to`g`risida”gi qonunlar kiradi.

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 44-moddasida “Har bir shaxsga o`z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g`ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi” deb mustahkamlangan. Ushbu konstitutsiyaviy huquqiy norma bevosita O`zbekiston Respublikasining 1995 yil 30 avgustda “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-haraktlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to`g`risida”gi qonunda to`la rivojlantirilgan.

Har bir fuqaro davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari yoki mansabdor shaxslarning g`ayriqonuniy xatti-harakatlari (qarorlari) bilan o`z huquqlari yoki erkinliklari buzilgan deb hisoblasa, shikoyat bilan sudga murojaat qilish huquqiga ega.

O`zbekiston Respublikasining 2000 yil 14 dekabrdagi “Sudlar to`g`risida”gi (yangi tahriri) qonuniga ko`ra fuqarolar huquq va erkinliklari hamda manfaatlarini har qanday tajovuzlardan himoya qilish sud organlarining vazifasi etib ko`rsatilgan. Shuningdek, O`zbekiston Respublikasini “Prokuratura to`g`risida”gi (yangi tahriri) qonunning 4-moddasiga ko`ra prokuratura organlari o`z faoliyatining asosiy yo`nalishlaridan biri fuqaroning huquq hamda erkinliklarini ta'minlashga qaratilgan qonunlar ijrosi ustidan nazorat qilish mustahkamlab qo`yilgan.

Shikoyat deganda fuqarolarning buzilgan huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini tiklash to`g`risidagi talabi bayon etilgan murojaatini tushunamiz.

Sudga shikoyat qilish huquqi – fuqarolar tomonidan ularning buzilgan huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini sud tartibida tiklashni talab etgan huquqidir.
O`zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-haraktlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to`g`risida”gi qonuniga binoan davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari va mansabdor shaxslarning sudga shikoyat qilishga loyiq xatti-harakatlari (qarorlari) jumlasiga:

a) fuqaroning huquqlari va erkinliklarini buzgan;

b) fuqaroning o`z huquqlari va erkinliklarini ro`yobga chiqarishiga monelik tug`dirgan;

v) fuqaro zimmasiga qonunga hilof ravishda qandaydir majburiyat yuklatilishiga sabab bo`lgan xatti-harakatlar (qarorlar) kiradi.

Fuqaro o`z huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar (qarorlar) ustidan shikoyat bilan bevosita sudga yoki tobelik tartibida yuqori turuvchi organga yoxud mansabdor shaxsga murojaat qilish huquqiga ega.

Berilgan shikoyatni tegishli davlat organi, mansabdor shaxs bir oylik muddatda ko`rib chiqishlari shart. Agar fuqaroning shikoyatini qanoatlantirish rad qilingan bo`lsa yoki u shikoyat bergan kundan boshlab bir oy mobaynida javob olmagan bo`lsa, sudga shikoyat bilan murojaat qilishga haqli.

Sudning qonuniy kuchga kirgan qarori barcha davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari, mansabdor shaxslar, fuqarolar uchun majburiy va uni bajarish shart.

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 45-moddasida “Voyaga yetmaganlar, mehnatga layoqatsizlar va yolg`iz keksalarning huquqlari davlat himoyasidadir” deb mustahkamlangan. Bu O`zbekiston Respublikasida voyaga yetmaganlar, mehnatga layoqatsizlar va yolg`iz keksalarni davlat himoyasida ekanligini konstitutsiya darajasida mustahkamlanishi ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish hamda ijtimoiy davlat barpo etish kabi strategik maqsadlarni amalga oshirishning salmoqli asosi bo`lib hisoblandi. Shuningdek, bu sohada qabul qilingan qator normativ hujjatlar davlatmizni ijtimoiy sohada olib borayotgan odilona siyosatining mahsuli sifatida baholashimiz mumkin. Ushbu normativ hujjatlar qatoriga misol tariqasida “Aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini aniq yo`naltirilgan tarzda qo`llab-quvvatlashni kuchaytirish to`g`risida” 2002 yil 25 yanvardagi Prezident Farmonini ( bola ikki yoshga to`lgunga qadar uni parvarish qilish bo`yicha onalarga beriladigan oylik nafaqalar miqdori 2002 yilning 1 fevralidan boshlab eng kam ish haqining 170 foizi, 2003 yilning 1 yanvaridan boshlab esa 200 foizi miqdorida belgilanganligi mustahkamlangan) ko`rsatish mumkin.

O`zbekiston Respublikasining ijtimoiy sohada olib borilayotgan siyosati yoshi ulug`, keksa fuqarolarimizni ham nazardan chetda qoldirgani yo`q. Ularga g`amxo`rlik ko`rsatishni oshirish hamda ijtimoiy muhofaza qilish, moddiy va ma'naviy qo`llab-quvvatlashni yanada kuchaytirish maqsadida va 2002 yil O`zbekiston Respublikasida “Qariyalarni qadrlash yili” deb e'lon qilindi. Shu munosabat bilan O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2002 yil 24 yanvarda “Qariyalarni qadrlash yili”davlat dasturi qabul qilindi.

Konstitutsiyamizni 46-moddasida Xotin-qizlar va erkaklarning teng huquqlarga ega ekanligi mustahkamlangan. “Ayollar bilan erkaklarning teng huquqligini ta'minlash uchun davlat keng miqyosda qo`shimcha tadbirlarni amalga oshirmoqda. Davlat ayollarga bilim olish, kasb egallash, mehnat qilish, unga haq olish, siyosiy hayotda faol ishtirok etish, uchun erkaklar bilan teng imkoniyatlar yaratish bilan birga, ayollarning oiladagi o`rni, jismoniy imkoniyatlarini hisobga olib, ularga mehnat qilishda, sog`lig`ini mustahkamlashda yaxshi sharoitlar va imtiyozlar yaratib berishi ham zarurdir. Chunki, teng imkoniyat va qo`shimcha sharoit, imtiyozlar o`rnatish bilangina ayollarning teng huquqligi ta'minlanishi mumkin. Bundan tashqari, oiladagi ishlarning asosiy qismi ayollar zimmasiga tushadi, buning natijasida ayollar o`zlarining to`la huquqliligi imkoniyatidan foydalana olmaydilar. Shuning uchun davlat ayollar bilan erkaklarning tengligini e'lon qilar ekan, buni ta'minlash uchun ayollarni qo`shimcha ravishda moddiy va ma'naviy rahbatlantirish choralarini ko`rmoqda.”14

O`zbekiston Respublikasida xotin-qizlarga beriladigan e'tibor milliy qonunchiligimizda ham o`z aksini topmoqda. Jumladan, O`zbekiston Respublikasining “Oliy Majlisiga saylov to`g`risida”gi (yangi tahrirda) qonunda xotin-qizlarga siyosiy partiyalar tomonidan deputatlikka qo`yiladigan nomzodlarning 30% xotin-qizlardan bo`lishligi mustahkamlandi.

O`zbekiston Xotin-qizlar qo`mitasining, respublika xotin-qizlar jamoat tashkilotlarining ayollar huquqlarini himoya qilish, ularning mamlakatimiz siyosiy-ijtimoiy, sotsial-iqtisodiy va madaniy hayotida to`laqonli ishtirok etishini ta'minlash, xotin-qizlar hamda yoshlarning ma'naviy va intellektual saviyasini yuksaltirish borasida olib borayotgan ishlarining samaradorligini oshirish maqsadida O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004 yil 25 mayda “O`zbekiston xotin –qizlar qumitasi faoliyatini qo`llab-quvvatlash borasidagi qo`shimcha chora tadbirlar to`g`risida”gi farmoni qabul qilindi. Unda O`zbekiston Xotin-qizlar qo`mitasi va ularning joylardagi bo`linmalari faoliyatining eng muhim vazifalari va yo`nalishlari zamon talablariga javob beradigan tarzda belgilandi.

Fuqarolarning konstitutsiyaviy burchlari – bu Konstitutsiya darajasida mustahkamlangan va tegishli davlat hududida yashovchi har bir fuqaro uchun jamiyat, davlat va shaxslar manfaati yo`lida ma'lum bir hatti- harakatlarni bajarish yoki ulardan tiyilish majburiyatidir.

O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlisning birinchi chaqiriq VI-sessiyasida qilgan ma'ruzasida: "Insonning o`z huquq va burchlarini bilishi insonning konstitutsiyaviy huquqlarining ta'minlanishini kafolatlaydi. Biz odamlardagi eski tuzum psixologiyasini o`zgartirishimiz va yangi huquqiy ongni shakllantirishimiz lozim. Inson anglasinki, erkinlik – bu burch mas'uliyatidir" deb ta'kidlandi.. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaning 19-moddasiga muvofiq O`zbekiston Respublikasi fuqarosi va davlat bir-biriga nisbatan bo`lgan huquqlari va burchlari bilan o`zaro bog`liqdir.

O`zbekiston Respublikasi fuqarolarining burchlari O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 47-52 – moddalarida mustahkamlangan bo`lib ular quyidagilardan iborat:

- Barcha fuqarolar Konstiutsiyada belgilab qo`yilgan burchlarini bajaradilar.

- Fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga rioya etishga, boshqa kishilarning huquqlari erkinliklari, sha'ni va qadr-qimmatini hurmat qilishga majburdirlar.

- Fuqarolar O`zbekiston xalqining tarixiy, ma'naviy va madaniy merosini avaylab asrashga majburdirlar. Madaniyat yodgorliklari davlat muhofazasidadir.

- Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo`lishga majburdirlar.

- Fuqarolar qonun bilan belgilangan soliqlar va mahalliy yig`imlarni to`lashga majburdirlar.

- O`zbekiston Respublikasini himoya qilish - O`zbekiston Respublikasi har bir fuqarosinining burchidir. Fuqarolar qonunda belgilangan tartibda harbiy yoki muqobil xizmatni o`tashga majburdirlar.

Har bir fuqaro qonun oldida tengdir va boshqa fuqarolarning millati, tili, dini va e'tiqodini hurmat qilishi shart. Har bir fuqaro o`z huquq va erkinliklaridan manfaatlari yo`lida foydalanayotganda, uning hatti-harakatlari boshqalarga, ya'ni shaxs, davlat va jamiyat manfaatlariga zarar yetkazmasligi lozim.