2-§. Konstitutsiya va qonun ustunligini ta’minlashmexanizmi
Mamlakatimizda qonuniylik va qonun ustuvorligini ta’minlashning
tashkiliy-huquqiy asoslari yaratilgan.
Avvalambor bu O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti
fuqarolar-ning huquqlari va erkinliklariga, O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etilishining kafili hisoblanishi,
qonunlarning bajarilishi ustidan parlament, jamoatchilik va idoraviy
hamda adliya organlarining nazorati o‘rnatilganligi, Konstitutsiyaviy sud
qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlarning hujjatlari
Konstitutsiyaga qanchalik mosligiga doir ishlarni ko‘rishi, sudning
faoliyati qonun ustuvorligini ta’minlashga qaratilganligi,har bir shaxsga
o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari,
mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g‘ayriqonuniy
xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanganligi,
qonunlarning aniq va bir xilda bajarilishi ustidan prokurorlik nazorati
mustahkamlanganligi, tashkilotlarda yuridik xizmatlar faoliyati yo‘lga
qo‘yilganligi kabilarda bevosita namoyon bo‘ladi.
Konstitutsiya va qonun ustunligini ta’minlash mexanizmida
Konstitutsiyaviy sud alohida o‘rin egallaydi. Konstitutsiyaviy sud insoni-
yat tarixida insonning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini ishonchli
himoya qilish, davlat hokimiyati tarmoqlari o‘rtasida o‘zaro tiyib turish va
manfaatlar muvozanatini barpo etish, Konstitutsiyaning ustunligini
ta’minlash hamda uni maxsus muhofaza qilish maqsadida yaratilgan.
102
Konstitutsiyaning ustunligi prinsipi sifatida Konstitutsiyaviy sud o‘z
faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ustunligini,
qonun chiqaruvchi hamda ijro etuvchi hokimiyatning hujjatlarida inson
huquqlari va erkinliklari ustuvorligiga doir konstitutsiyaviy prinsipning va
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi boshqa normalarining ro‘yobga
chiqarilishini ta’minlashga da’vat etilganligi qonunan belgilab qo‘yilgan.
2017-yilda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga kiritilgan
o‘zgartish va qo‘shimchalarga ko‘ra, Asosiy qomusimizning
109-moddasiga Konstitutsiyaviy sudning Prezident qarorlari va farmoyish-
larini (avval faqat farmon nazarda tutilgan edi) Konstitutsiyaga
muvofiqligini aniqlash, konstitutsiyaviy qonunlarni, xalqaro shartnomalar-
ni ratifikatsiya qilish to‘g‘risidagi qonunlarning imzolanguniga qadar
Konstitutsiyaga muvofiqligini aniqlash, Oliy sudning muayyan ishda
qo‘llanilishi lozim bo‘lgan normativ-huquqiy hujjatlarning Konstitutsiyaga
muvofiqligi to‘g‘risida sudlar tashabbusi bilan kiritilgan murojaatlarini
ko‘rib chiqish, shuningdek,har yili Oliy Majlis palatalariga va O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentiga mamlakatdagi konstitutsiyaviy qonuniylikning
holati to‘g‘risida axborot taqdim etish kabi yangi
vakolatlari kiritildi.
Qaror va farmoyishlarning konstitutsiyaviy nazorat obyektiga
kiri-shiga 2012-yil yangi tahrirda qabul qilingan “Normativ-huquqiy
hujjatlar to‘g‘risida”gi Qonunda farmonlar qatorida qaror va farmoyishlar
ham normativ-huquqiy hujjat hisoblanishi belgilanganligi sabab bo‘ldi.
Jahon konstitutsiyaviy sudlari o‘z amaliyotlarida “ex-ante”, ya’ni
hujjat imzolanmasidan avvalgi dastlabki va “ex-post”, ya’ni hujjat kuchga
kirganidan keyingi nazoratni amalga oshiradilar. O‘zbekistonda Konstitut-
siyaviy sud “ex-post”, ya’ni hujjat kuchga kirganidan keyingi nazoratni
amalga oshirib kelayotgan edi.
Shu ma’noda Qonun bilan kirgan juda katta qo‘shimcha bu –
mamlakatimiz Konstitutsiyaviy sudi endilikda konstitutsiyaviy qonunlarn-
ing, xalqaro shartnomalarni ratifikatsiya qilish to‘g‘risidagi qonunlarning
imzolanmasidan avval dastlabki nazorat o‘rnatish vakolatiga ega bo‘lgani
hisoblanadi. Bu jahondagi juda ko‘plab konstitutsiyaviy sudlar tajribasida
(Fransiya, Polsha, Portugaliya, Ruminiya, Xorvatiya, Belarus) hali imzo-
lanmagan, kuchga kirmagan hujjatlar ustidan qo‘llaniladigan “ex-ante”,
ya’ni dastlabki nazoratni mamlakatimiz Konstitutsiyaviy sudi amaliyotiga
tatbiq etilganligidan dalolatdir. Yevropa Kengashining Venetsiya komis-
siyasi davlatlarga bunday amaliyotni tavsiya qilib, u Konstitutsiyaga
nomuvofiqlikning oldini olish imkonini berishini qayd etadi.
103
Konstitutsiyaviy sud 108-moddaga asosan, qonun chiqaruvchi va ijro
etuvchi hokimiyatlarning hujjatlari Konstitutsiyaga qanchalik
mosligiga doir ishlarni ko‘radi. Ayrim davlatlarda (Rossiya, Belarus)
Konstitutsiyaviy sud tomonidan har yili “mamlakatdagi konstitutsiyaviy
qonuniylikning holati to‘g‘risida” axborot tayyorlash va uni parlament va
Prezidentga taqdim etish qonunan belgilab qo‘yilgan. Bunday
axborotlarda mamlakatdagi konstitutsiyaviylikning holati, muammolar
hamda sud ularningyechimini topish uchun taklif qilgan yo‘llar o‘z
ifodasini topib, xorijiy mamlakatlarda bunday axborot parlament va davlat
boshlig‘i tomonidan tegishli qarorlarni qabul qilishda hal qiluvchi omil
bo‘lib xizmat qiladi.
Shu ma’noda Konstitutsiyaviy sudga har yili Oliy Majlis palatalariga
va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga mamlakatdagi konstitutsiyaviy
qonuniylikning holati to‘g‘risida axborot taqdim etish vakolatining
kiritilishi har tomonlama to‘g‘ri bo‘ldi.
Mazkur axborot Oliy Majlisga qonunlarni sifatini oshirishda hamda
ularning bajarilishi ustidan parlament nazoratini amalga oshirishda,
davlat boshlig‘iga esa kafillik funksiyasini bajarishda muhim omil bo‘lib
xizmat qiladi.
Qonunchiligimizda huquqiy ekspertiza, qonun hujjatlarining
ta’sirini baholash tizimi, monitoring, idoraviy hujjatlarni ro‘yxatdan
o‘tkazish kabi huquqiy vositalar ham belgilangan bo‘lib, bular ham
Konstitutsiya va qonun ustunligini ta’minlashning muhim elementlarini
tashkil etadi.
Masalan, O‘zbekiston Respublikasining “Normativ-huquqiy hujjatlar
to‘g‘risida”gi Qonuni 27-moddasiga ko‘ra vazirliklar, davlat qo‘mitalari
va idoralar normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilingan kundan e’tiboran
o‘n kun ichida ularni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun O‘zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligiga taqdim etishi belgilab qo‘yilgan.
Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralartomonidan qabul qilingan
normativ-huquqiyhujjatlarni huquqiy ekspertizadan va davlat ro‘yxatidan
o‘tkazish to‘g‘risidagi Nizom 7-bandiga ko‘ra, idoraviy hujjatda mazkur
hujjat O‘zbekiston Respublikasining qaysi qonunini, O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qaysi qarorini, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining qaysi farmonini, qarorini yoki farmoyishini,
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaysi qarorini
(ularning moddalari yoki bandlarini) bajarish yuzasidan yoki ular
asosida chiqarilayotganligi majburiy tartibda ko‘rsatilishi lozim.
104
Mazkur qoida ham Konstitutsiya va qonunlarning ustunligini ta’minlash
mexanizmi bo‘lib xizmat qiladi.
Mazkur Nizom 13-15-bandlariga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi
Adliya vazirligi taqdim etilgan idoraviy normativ-huquqiy hujjatni olingan
kundan boshlab 30 kun ichida huquqiy ekspertizadan o‘tkazadi. Agar
taqdim etilgan me’yoriy hujjat O‘zbekiston Respublikasining amaldagi
qonun hujjatlariga muvofiq bo‘lgan va ko‘rsatilgan talablarga javob bergan
taqdirda, Adliya vazirligi uni davlat ro‘yxatidan o‘tkazadi.
Agar me’yoriy hujjat O‘zbekiston Respublikasining amaldagi
qonun hujjatlariga zid bo‘lsa, belgilangan talablarga javob bermasa,
me’yoriy hujjatni ro‘yxatdan o‘tkazish rad etilishi mumkin.
Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarning davlat ro‘yxatidan
o‘tkazilmagan normativ-huquqiy hujjatlari tegishli ijtimoiy munosabatlarni
huquqiy jihatdan tartibga solish uchun asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin
emas va huquqiy oqibatlarga olib kelmaydi.
Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarning mansabdor shaxslari
davlat ro‘yxatidan o‘tkazilmagan normativ-huquqiy hujjatlarni amalga
kiritganlik uchun ma’muriy javobgarlikka tortiladi.
Buning uchun O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik
to‘g‘risidagi kodeksining 198
3
-moddasida javobgarlik belgilangan.
Ko‘plab qonun hujjatlarida qonun ustuvorligi, qonuniylikni
ta’minlash bir qator davlat organlarining faoliyatning asosiy prinsiplari,
vazifalari sifatida ko‘rsatib o‘tilgan.
Masalan, “Ichki ishlar organlari to‘g‘risida”gi qonun 2-moddasida
ichki ishlar organlarining asosiy vazifalaridan biri sifatida qonun
ustuvorligini ta’minlash keltirilgan. Mazkur Qonunning 6-moddasida
ichki ishlar organlari xodimlari o‘z faoliyatida O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasi, ushbu Qonun va boshqa qonun
hujjatlari talablariga aniq rioya etishi hamda ularni bajarishi shart.
Qonunlarni aniq bajarishdan va ularga rioya qilishdan har qanday
chekinish, qanday sabablarga ko‘ra, yuz berganidan qat’iy nazar,
qonuniylikni buzish hisoblanadi va belgilangan javobgarlikka sabab
bo‘ladi. Ichki ishlar organlarining xodimlari xizmat majburiyatlarini
bajarish chog‘idagi o‘zining qonunga xilof xatti-harakatlarini
(harakatsizligini) oqlash uchun xizmat manfaatlarini, iqtisodiy jihatdan
maqsadga muvofiqlikni, yuqori turuvchi mansabdor shaxslarning qonunga
xilof talablari, buyruqlari va farmoyishlarini yoki qonunga muvofiq
bo‘lmagan boshqa biror-bir holatni ro‘kach qilishi mumkin emas. Ichki
ishlar organlarining xodimlariga kimnidir g‘ayriqonuniy harakatlarni
105
sodir etishga bevosita yoki bilvosita qiziqtirish, ko‘ndirish, undash
taqiqlanadi, deb belgilangan.
“Prokuratura to‘g‘risida”gi Qonunning 2-moddasida prokuratura
organlarining asosiy vazifalaridan biri sifatida qonun ustuvorligini
ta’minlash, qonuniylikni mustahkamlash belgilab o‘tilgan. Mazkur
qonunning 5-moddasida qonunlarni aniq bajarish va ularga rioya etishdan
har qanday chekinish, qanday asoslarga ko‘ra qilinishidan qat’iy nazar,
qonuniylikni buzish, deb hisoblanadi va belgilangan javobgarlikka sabab
bo‘ladi, deb qayd etilgan.
Prokuratura organlarining mamlakatda qonun ustuvorligi va
qonuniylikni ta’minlash bo‘yicha ishining samaradorligini oshirish
maqsadida Oliy Majlis palatalari tomonidan Senatning prokuratura
organlari faoliyati ustidan nazorat qiluvchi komissiyasi “Parlament
nazorati to‘g‘risida”gi Qonun 19-moddasida mustahkamlangan.
Mazkur qonunning 14-moddasiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi
Bosh prokurori O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Senati oldida hisobdordir.
O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentiga qonuniylik hamda jinoyatchilikka qarshi kurashning holati
to‘g‘risida muntazam ravishda axborot taqdim etishi belgilangan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlarini ijro etish
maqsadida o‘tkazilgan tekshiruvlar davomida davlat boshqaruvi organlari
va hokimlarning qonun hujjatlari normalariga nomuvofiq bo‘lgan
hujjatlari aniqlangan taqdirda, Bosh prokuror bu hujjatlarni to‘xtatib turish
yoki bekor qilish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga
takliflar kiritadi.
Adliya vazirligi to‘g‘risidagi nizomning 10-bandida
normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarining qonunchilikka muvofiqligini
aniqlash nuqtayi nazaridan huquqiy ekspertizadan o‘tkazish vazirlikning
funksiyalaridan biri sifatida belgilab berilgan.
«O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Yuridik xizmat
faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»
2017-yil 19-yanvardagi PQ-2733-son qarorining 1-bandida davlat
organlari va tashkilotlari yuridik xizmatlari faoliyatining asosiy
yo‘nalishlaridan biri etib davlat organlari va tashkilotlarining huquqni
qo‘llash faoliyatida qonun ustuvorligi va qonuniylikni ta’minlashni tashkil
etish belgilangan.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil
1-maydagi «O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Yuridik xizmat
106
faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» 2017-yil
19-yanvardagi PQ-2733-son qarorini amalga oshirish chora-tadbirlari
haqida»gi Qarorida davlat organlari va tashkilotlari hamda ularning
tarkibiy va hududiy bo‘linmalari rahbarlariga har yili ko‘rsatib o‘tilgan
organlar va tashkilotlar faoliyatida qonun ustuvorligi va qonuniylikni
ta’minlash bo‘yicha ishlar to‘g‘risida yuridik xizmatning hisobotini
eshitish bo‘yicha shaxsiy javobgarlik yuklangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |