Х. Ч. Буриев савзавот экинлари селекцияси ва уруечилиги



Download 0,95 Mb.
bet101/124
Sana31.03.2022
Hajmi0,95 Mb.
#520956
TuriЛекция
1   ...   97   98   99   100   101   102   103   104   ...   124
Bog'liq
Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги

УруFшунослиги. Бош карам уругаари думалок шаклда, юзаси аранг билинадиган майда катакчали булиб, рангги жигарранг тусдан то корагача боради. Биологик жихатдан энг кимматли уругаар гул чикарадиган новдалари билан марказий новдасининг пастки Кузокларида шаклланади: улар ён новдаларда ва усимликнинг юкори кисмида битган уругдардан Кура йирикрок булади.
УруFкуртак уругаанганидан то уругаар тула-тзукис етилгунича орадан 60­75 кун yTajTH. Уругаарнинг шаклланиш боскдчи 30-35 кун давом этади. Шу боскичнинг охирларига келиб, уругаар намлиги камайиб, 87-72 фоизгача тушади. Бунда улар 48-50 фоиз унувчан б)улади.
TynHuiHHi боскичи 20-25 кун давом этади. Бу боскичнинг охирларида уругаар намлиги 65-60 фоизга кадар тушади, унувчанлиги эса, 80-85 фоизгача утарилади.
Уругаарнинг етилиш боскичи 15-20 кун чузитади. Мум пишиклиги фазасининг охирларига келганда намлиги 47-45 фоизни, унувчанлиги эса, 90­95 фоизни ташкил этади, уругаик шу даврда йигиштириб олинади. Йигиштириб олинган уругаикни 8-10 кун давомида сунъий равишда етилтириб куйиш керак б)улади. Тула-ТукНс биологик етуклик фазасида уругаарда курук моддаларнинг тупланиб бориши тугалланади. Уругаарнинг намлиги 40-38 фоизгача тушади, унувчанлиги эса, 95-97 фоизга кадар кутарилиб, энг юкори даражага етади. Уругаикни бу даврда хали янчиб олиб булмайди. Уларни ичидаги уругдарининг намлиги 20-25 фоизга келгунича куритиб куйиш керак булади.
Карам усимлиги Тупидаги уругаар ривожланишининг хар хил боскичларида турган б}улади. 70 кунлик уругаикда уругаарнинг 60- 70 фоизи етилиш боскичида, 25-30 фоизи тулишиш боскичида ва 2-5 фоизи хали шаклланиш боскичида туради. Уругаик зусимлик Тупларида уруглар шаклланиши ва етилишининг баравар бормаслиги ypyF сифатига таъсир килади. Уругаик зусимликнинг ёнш улгайиб борган сайин ундан олинадиган уруг косили ортиб, сифати яхшиланади, бирок йигим кечикиб кетадиган булса, уруFлар тукилиши, кушларга ем булиши ва касалликлар билан зарарланиши туфайли куп нобуд булиб кетади. Йигим бир мунча эрта утказилганида Куп уругаар етилмай килади, буларнинг авлоди кам косилли булади.
1000 дона ypyF OFирлиги 3-3,4 г ни ташкил этади, 1 кг да 280- 330 минг дона ypyF булади. 700-725 кг ypyF 1 куб. м ни ташкил этади. Уругаар одатдагича саклаб куйилганида унувчанлигини 4-5 йил давомида етарли даражада саклаб боради.
Бош карам уругаарининг нав тозалиги биринчи тоифа уругаарда кам деганда 98%, иккинчи тоифа уруFларда - камида 97%, учинчи тоифа уругаарда камида 85% ни ташкил этади.Учинчи нав тоифасидаги уругаарда Куп деганда 3% бошка нав ва тасодифий дурагайлар аралашмаси булишига йул Ку йил ад и.
Биринчи синф уругаарининг экинбоплик сифатлари куйвдагича: унувчанлиги камида 85%, тозалиги камида 98%, аралашиб колган бошка усимликлар уруFларининг микдори купи билан 0,5%. Иккинчи синф уругаари учун бу ракамлар тегишлича 60%, 95% ва 1% дир. Карам уругаарининг кондицион намлиги купи билан 9%.
Селекциясининг ютуклари ва йуналишлари. Бош карам Узбекистонда XIX асрнинг иккинчи ярмидан экиладиган булди, шунинг учун калк селекцияси йули билан етиштирилган навлари бизда йук. XX асрнинг бошларида шаркий кенжа турга мансуб Судья ва Ликуришка навлари куп экила бошлади.
Узбекистон сабзавот-картошка тажриба станциясида танлаш йули билан Судья узбекский нави яратилди ва 1946 йилдан бошлаб районлаштирилди. Ликуришка навининг жайдари популяциясидан агроном Н. В. Рейхель Ташкентская 10 навини етиштириб чикариб, 1957 йилдан районлаштирди, Узбекистан сабзавот-полиз экинлари ва картошкачилик илмий-текшириш институти эса, Узбекистанская 133 навини етиштириб, районлаштирди.
1995 йили бош карамнинг икки нави районлаштирилди: Германиянинг Дитмарская ранняя деган нав-типидан танлаш йули билан Термез Давлат университета томонидан етиштириб чикарилган тез пишар Навруз нави ва Южная 31 навини Ташкентская 10 нави билан чатиштириб, кейин куп кайта танлаш йули билан Узбекистон сабзавот-полиз экинлари ва картошкачилик илмий-текшириш институтида олинган урта пишар Саратон нави шулар жумл асидандир.
Юкорида тилга олиб утилган навларнинг хаммаси районлаш- тирилгани буйича колиб келмокда. Бундан ташкари, мамлакатимизда куйидаги хорижий навлар: Кузги муддатларда экишга мулжалланган Апшеронская озимая (1984) билан Дербентская местная улучшенная (1978), эрта кукламги муддатларда экиладиган Июнская (1979) билан Немор первий грибовский 147 (1940) ва ёзги муддатларда экишга мулжалланган Ашхабадская (1990) навлари хам районлаштирилган.
Бош карам селекциясининг асосий йуналиши касалликлар ва зараркунандаларга чидамли булиб, хар хил даражада тез пишадиган, парвариш ва хосилни йигиш ишларини механизмлар ёрдамида бажаришга имкон берадиган, узок саклашга, янгилигича хам, кайта ишланган холда хам истеъмол килишга ярайдиган, мазаси ва озикдик сифатлари юкори булган навларни етиштириб чикаришдир.
Янги етиштириб чикариладиган навлар хаво харорати юкори ва нисбий намлиги паст булишига етарлича чидамли булмога керак. Ёзда етиладиган, август ойида узиб олса буладиган навларни етиштириб чикариш диккатта сазовардир.
Вегетация даври жуда киска булиб, эрта бахорда экилганида четга олиб кетиш учун эртанги махсулот берадиган навларни етиштириб чикариш хам мухим ахамиятга эга. Бизнинг шароитларимизда жанубий вилоятларда октябрь ойида очик ерларга, марказий вилоятларда эса, пленка тутиб, вактинча пана килинган жойларга экиладиган ва март-апрел ойларида мадсулот берадиган Кузги навлар анча димматли булиб хисобланади.
Кишда узок; саклашга яхши чидайдиган навларни яратиш дам каттагина адамиятга эга.
Селекциясининг дастлабки материали ва методлари. Карам усимлигининг селекцияси дорижда дам, бизнинг мамлакатимизда дам узод вадт давомида жайдари ва четдан делтирилган навлар популяцияларидан фойдаланилган долда олиб борилди. Купгина мамлакатларда асримизнинг иккинчи ярмида бир ёки бир-бирига ядин бир нечта нав гурудларини чатиштириб олинган дурагайлардан дастлабки материал тарикасида кенг фойдаланиладиган булди.
Бош карам навларини чатиштиришда изоляцияланган битта участкага навбатлашиб борадиган даторлар долида экилган энг яхши ота ва она усимликларни эркин долда четдан чанглатиш усули куп кулланилади, бунда она усимликлар бичилмайди. Ана шундай усул дулланилганида генотиплари жуда хар хил булиши билан ажралиб турадиган куп миддор дурагай уругаар олинади. Шу нарса истидболли формаларни танлаб олиш ва керакли томонга караб узгартирилган иккинчи авлод популяцияларига эга булиш учун каттагина имкон беради.
Сунъий танлаш усимлик гуллари бичиб куйилади долда утказилади. Усимлик гуллари очилишидан 2 кун илгари бичилади, бунда очилиб долган дамда дали етилмаган шоналари олиб ташланади. Ривожланган шоналар бичилади ва препаровка игнасининг учига санчилган бир булак ластик ёрдамида харров чангланади. Хар бир гул босим икки кун тушга ядин вадтда чанглаб борилади. Чангланган гуллар пергамент изоляторлар билан ураб куйилади. Чатиштириш учун энг кулай харорат 10-15°С. Гул тумшукчаси гулнинг узи очилганидан кейин 4 кун давомида чанг олишга мойил булиб туради. Уругааниш додисаси гулга чанг туширилганидан беш кун кейин булиб утади.
Селекция учун дастлабки популяцияларни полиплоидия, сунъий мутагенез ва тудималар культураси методлари билан дам олиш мумкин. Лекин, карам селекциясида бу методлар куп расм булган эмас.
Бош карам селекциясида авлоднинг бир текис чидадиган булишига эришмод керад. Бунинг учун изоляциядан фойдаланиб туриб ёки бусиз оилавий танлаш усули кулланилади. Оилаларни бахолашда карам бошининг етилиши, катталиги ва шакли жидатидан даммадан бир текис булиб чиддан формаларга купрод эътибор берилади. Хаммадан тедис чиддан оилаларнинг бахоланаётган белгиларга энг ядин усимликларини келаси авлод оилаларининг бош аждоди дилиб олинади. Селекция жараёнининг сунгги босдичида ялпи танлаш усули кулланилади.
Уругаик экиндаги уругаар сифати хар хил булгани учун усимликларни устиришда оилаларни уларнинг хар хилигини етарлича тула акс эттирадиган уругаар намунаси холида олиш керак. Битта фракция ёки битта шокланиш тартиби уругааридан фойдаланиш оилалар текислигига бериладиган бахоларнинг юкори булиб чикишига олиб келади. Булгуси нав популяциясида барча шокланиш тартиби ва барча фракция уругаари булишини хисобга олиш зарур.
Текисликка эришишнинг энг самарали усули узи-узига туFри келмайдиган инбред линияларни чатиштириш йули билан олинадиган биринчи авлод дурагайларини етиштириб чикариш ва ишлаб чикаришга кенг жорий килишдир.
Юкори хосилдорлихка эришишни мулжаллаб чатиштиришда селекция материали юксак агрофонда етиштириб борилади. Дастлабки материал тарикасида узининг тез пишарлик гурухида юкори махсулдорлиги билан ажралиб турадиган навлар ёки иккинчи авлод дурагайлари олинади.Танлаш махалларида энг юкори хосил берадиган каттик бошли усимликлар келаси авлодларнинг бош аждоди тарикасида саралаб олинади.
Тезпишарликка каратилган селекцияда хаммадан тезпишар навлардан ёки дурагай насллардан дастлабки материал тарикасида фойдаланилади. Хосилни йивиб-териб олиш вактида йигамнинг хар бир муддатида техник жихатдан пишиб етилган карам бошларининг хосили хисобга олинади ёки экиннинг майсалари куринган ва кучати экилван пайтдан бошлаб хосил техник жихатдан ёппасига етилгунича орадан утган кунлар сонига караб бахо берилади (75 фоиз усимликлар етилган булиши керак). Кучатлик даврида Тупининг анча ихчам тузилгани, барглари бандининг калталиги ва шаклининг думалокдиги билан ажралиб турадиган усимликлар хаммадан кура тез пишар булади, шуни хисобга олиб, тез пишарликни барвакт аниклаш усулларидан фойдаланилади. Усимликларнинг карам боши чатнаб, ёрилишига чидамлилигига алохида ахамият берилади. Бунинг учун хар бир намунада 10-20 Туп усимликни карами ёрилгунича саклаб борилади.
Махсулотнинг товар сифатини яхшилашга каратилган селекцияда карам боши каттик ва мазали, узаги калта, барглари серсув буладиган усимликлар булгуси оилаларнинг бош аждоди сифатида ажратиб олинади. Селекция материалининг таркибида курук моддалари, хандлари, витаминлари ва бошка озик моддалари куп булиши керак.
Оилавий танлашда усимликларнинг бир кисмидан анализларни утказиш учун, бир кисмидан эса, уруF олиш учун фойдаланилади. Оилалар олдинига осонлик билан хисобга олинадиган белгилари буйича бахоланади, кейинчалик эса, уларнинг энг яхшилари танлаб олиниб, бир мунча мураккаб анализдан утказилади.
Яхши сакланадиган карам етиштиришда селекция намуналари ёрликхар билан белгилаб куйилган идишда сакланади. Карамнинг яхши сакданувчанлигини курсатадиган мезонлар саклаб куйилган даврда тошининг табиий равишда унча камаймаслиги, касалликларга чалинмаслиги ва учки усиш нуктасининг генератив ривожланиш фазасига кеч муддатларда утишидир. Боши яхши сезиладиган мум губори билан копланган холда каттиккина булиб турган, коплогач яшил барглари куп булган усимликлар бошкаларидан афзал булиб хисобланади. Саклаб куйиладида карам тошининг табиий равишда канча камайиши карам бошларини саклашга куйишдан олдин ва ундан кейин тортиб куриш йули билан аникданади. Саклаш даврида карамнинг касалликларга нечогдик чидамлилигига бахо бериш учун карам 2 ой саклаб куйиладиидан кейин карам бошларининг устки кисмидан 4-5-барг чукурлигигача етказиб, 4 тадан намуна кесиб олинади (бу намуналарнинг диаметри 22 мм булади). Шу дискларда 7-8 тасини олиб, Петри косачасидаги нам фильтр коFOЗ устига куйилади. Дискнинг уртаси кесилади-да, шу кесикка томизгич билан споралар суспензияси туширилади. Касаллик юктирилган дисклар термостатдаги 20-22°С хароратда етти кун сакланади, шундан кейин уларнинг канчалик зарарлангани куриб чикилади.
Касалликларга чидамлиликка карашилган селекцияда селекция материалини фитопатологидаги мавжуд методларга мувофик, сунъий йул билан касаллик юкдирилган шароитда устириш усулидан хам фойдаланилади.
Селекция материалининг томир бактериози касаллигига чидамлилига даланинг узида икки марту: вегетация даврида ва хосилни йигиштириб олиш вактида бахо берилади. Шаркий кенжа турга мансуб навлардан Южанка 31, Ликуришка 498/15, Узбекистанская 133 деган навлар томир бактериози касаллигига нисбатан чидамли булиши билан ажралиб туради. Бирючекутская 138, Новочеркасская 20, Южанка 31, Тирасполская 130, Багирская, Узбекистанская 133, Судья 46, Ликуришка 498/15 навлари ва бошкалар фузариоз сулиш касаллигига нисбатан чидамлидир.
Селекция материалининг касалликларга нечогаик чидамлилигига бахо беришда касалликларли барвакт аниклаб олиш учун фитопатологияда кулланиладиган турли усуллардан фойдаланилади.
Экинни ёпик ерларда устириш ёки бош ураш фазасига киритмасдан туриб етиштириб олиш йули билан бош карам устидаги селекция жараёнини тезлаштириш мумкин. Ёпик ерларда олиб бориладиган эртанги карам селекциясида 5-6 йил ичида 8-10 авлод дурагайларини олиш мумкин. Сурхонхарё вилоянининг жанубида экинни августнинг охирлари - сентябрнинг бошларида экиб, эртанги навлар уруFини бир йил давомида - карамни бош ураш фазасига киритмасдан туриб, етиштириб олса булади. Усимликлар 6-10 барг ураш фазасида цишлаб цолади ва бош фазасига кирмасдан туриб поя чицаради-да, ривожланиш циклини 10-11 ой ичида туFитади (уруF беради). Усимликлар 6-10 барг чицарган даврда уларга 55-60 кун давомида мусбат ишорали паст (2-7°С) харорат таъсир эттириб бориладиган булса, купгина навлардан тезлаштирилган усулда - экинни бош ураш фазасига киритмасдан туриб, уруF етиштириб олиш мумкин. Экинни пленхали иссицхоналарда, сунъий равишда ёритиб туриладиган махсус совутгич камераларда устириш йули билан шундай килиш мумкин.

Download 0,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   97   98   99   100   101   102   103   104   ...   124




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish