|
3.2. Чўкинди қопламаси тузилмаларининг ҳозирдаги шаклланиш тарихи
Мутахассисларнинг фикрича, фундамент дислокациялари Бешкент ботиқлигининг чўкинди қопламининг тектоник структурасини шакллантиришда ва хусусан Шўртан кўтарилишида ҳал қилувчи роль ўйнайди.
И.П. Кушнарёв [53], А.М. Симоненко [68] тадқиқот зонасининг бир неча фарқли дислокациялар орқали парчаланишини, улар бўйлаб аста-секин шимолдан жанубга чўкишини қайд этади. О.А. Рыжков ва Ш.Д. Давлятов [65] чўкинди қоплами тузилишининг баъзи хусусиятларини тасвирлаб бериб, хусусан, қатламнинг индивидуал тузилиш элементлари бир-бири билан эгилиш-синиш зоналари орқали ифодаланганлигини кўрсатиб беради. Пойдеворнинг поғонали тузилиши А.Г.Бабаев, Г.Е. Дикенштейн [40], Г.А. Каледа [45], А.В. Пейве [61], Б.Б.Ситдиков [69,70], Б.Б.Таль-Вирский [75], В.И. Троицкий [76], В.Е. Хайн [79] ва бошқалар томонидан таъкидлаб ўтилган.
Кўриниб турибдики, баъзи ҳудудлар Ғарбий Ўзбекистон чўкинди қопламининг тузилиш элементларини шакллантиришда жуда муҳим роль ўйнаган. Улар иккинчи даражали йирик структуравий шаклларнинг пайдо бўлишига ҳисса қўшган (минтақавий моноклинлар, букилишлар ёки уларни ажратувчи кўтарилиш ва тушиш зоналари). Кўпинча, улар паст даражадаги тузилмаларнинг пайдо бўлишида ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган ва маълум даражада иккинчисининг ривожланиш тарихини белгилаб берган. Улар истиқболли ҳудудларнинг минтақавий нефть ва газ тўпланиш зоналарини тақсимланишининг асосий қонуниятлари ва баъзида индивидуал чегараларни шакллантириши билан боғлиқдир.
Вужудга келиш вақтига кўра, Ғарбий Ўзбекистон ва унга туташ минтақаларнинг барча дизъюнктив дислокациялари икки турга бўлинади: герцин ва алп даври тектоникаси
Герцин дислокацияси орасида намоён бўлиш кўлами бўйича минтақавий ва локал турларига ажратилади. Аввало, ўз навбатида, биринчи ва иккинчи даражали ҳудудий ёриқларни ажратиш мумкин.
Бу ёриқлар чизиқли магнит аномалиялар ва улар билан мос келадиган тортишиш градиенти зоналари бўйлаб кузатилади.
Уларнинг ёнидаги қатламда пойдеворнинг катта блоклари силжиши кузатилди, бу унинг поғонали тузилишига олиб келган бўлиб, шунинг учун уларни чегаравий минтақавий ёриқлар деб аташ таклиф қилинди.
Ғарбий Ўзбекистоннинг геологик тузилишининг шаклланишида Алп тектогенез циклининг ёриқ дислокациялари ҳам муҳим роль ўйнади.
Неоген-антропоген даври конларининг максимал қалинлигининг тақсимланишига кўра, шунингдек, геофизик тадқиқотлар ва бурғулаш маълумотларига кўра, ҳудудда шимолдан жанубга, герцин формацияси дислокацияси бўйлаб кесишган зоналар Алп тоғларидан Коратепа, Қарши ва Ғузор минтақавий ёриқлар ажратиб туради. Уларнинг умумий ва энг характерли хусусияти Тян-Шан йўналишига мос бўлмаган (шимоли-шарқдан жануби-ғарбга) йўналишдир. Улар асосан кайназой даврида, қоида тариқасида, илгари шаклланган герцин ёриқлари билан боғлиқ ҳолда пайдо бўлган. Баъзан улар тортишиш градиентларининг чизиқли чўзилган зоналарига тўғри келади (Қарши), лекин улар одатда магнит максимуми билан бирга келмайди. Улар бўйлаб тектоник ҳаракатлар натижасида, ҳудуднинг букилган базаси бир қанча кўндаланг блокларга бўлиниб кетади, бу эса унинг тузилишини янада мураккаблаштиради.
Юқоридагилар бизга қуйидаги хулосалар чиқаришимизга имкон беради:
1. Икки йўналишда (Тян-Шан ва Анти-Тян-Шан) ёриқлар мавжудлиги Бухоро-Хива нефть-газ минтақасининг пойдевор зинапояларининг блокли тузилиши;
2. Мазкур таърифланаётган ҳудуднинг юкланишининг мураккаб тузилишини шакллантиришда ҳал қилувчи ролни тангенциал босимлар эмас, балки пойдеворнинг алоҳида блокларининг вертикал ҳаракатлари бажарган.
3. Чўкинди қатламининг ёриқлари усти булутли қоплам кейинчалик минтақавий нефть ва газ тўпланиш зоналарига айланган, локал кўтарилиш зоналари каби йирик структуравий шакллар пайдо бўлган; Анти-Тян-Шан йўналишидаги тоғ ёриқлари генетик жиҳатдан нефть ва газ минтақалари билан боғлиқ бўлган алоҳида катта кўтарилишларга ажратиб беради.
Ўрганилаётган ҳудуддаги мезо-кайнозой чўкиндиларининг йирик структуравий шакллари палеозой пойдеворининг алоҳида блоклари кенглигида кўндаланг йўналишлар бўйлаб ҳаракатланиши натижасида ҳосил
Неоген кейин эса антропогенда кучли тектоник ҳаракатлар, асосан, палеоген охирида шаклланган тадқиқот майдонининг тузилишини янада мураккаблаштирган. Кўриниб турибдики, антропоген босқичи тектоник жараёнлар билан боғлиқ бўлиб, улар ҳудуднинг замонавий структуравий режасининг якуний шаклланишига ҳисса қўшган.
Таҳлиллар асосида Ғарбий Ўзбекистон геологик тузилмалари ривожланишининг тўртта асосий босқичи аниқланди.
Биринчи босқич юқори палеозой даврига тўғри келади. Бир қатор герцин ёриқларининг шаклланиши шу билан боғлиқ. Асосийлари шимоли-ғарбий-жануби-шарқий йўналишдаги аниқ чизиқли шаклларга эга. Бу ёриқлар бўйлаб блоклар силжиши содир бўлди ва палеозой чўкиндиларининг босқичма-босқич чўкиши кузатилади. Бу босқич, шунингдек, геоцинклинал ривожланиш режимини платформага айлантиришда ифодаланган минтақанинг ривожланиш режимини тубдан қайта қуришни тақозо этади.
Ривожланиш даврининг иккинчи босқичи бутун мезозой ва палеогенни ўз ичига олади. Бу узоқ ва нисбатан секин чўкиш билан тавсифланади, у энг жанубий ҳудудлардан бошланган ва аста-секин шимолда жойлашган ҳудудларни қамраб олган. Умумий пасайиш фонида, баъзи пайтларда (юқори албиан, сеном, апт) ижобий белгининг фарқли ҳаракатлари пайдо бўлди. Иккинчи босқич иккинчи ва учинчи тартибли йирик тузилмаларнинг пайдо бўлиши ва ҳатто айрим локал бурмаларнинг қисман шаклланиши билан тавсифланади.
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, неоген чўкинди қатламлари шаклланиб боргунга қадар, илгари ҳосил бўлган комплекслар жойидан чиқиб кетган ва кўп жойларда улар юзага силжиб чиққан. Шунинг учун, неоген қатламлари кўпинча эрозияга учраган чўкинди қатламларда ётади ва баъзи ҳолларда улар юра, бўр ва палеоген дислокацияланган формацияларидан ажралиб чиқади. Бироқ, учинчи (катта ички кўтарилишлар) иккинчи даражали йирик тузилмавий бўлинмаларнинг асосий ривожланиши, шунингдек, Ғарбий Ўзбекистоннинг минтақавий ва кўплаб маҳаллий ёриқлари неоген босқичи билан боғлиқ.
Тўртинчи босқич антропоген даврини ўз ичига олади ва ўрганилаётган ҳудуднинг структуравий режасини якуний шакллантириш босқичи ҳисобланади.
Ўзбекистон ҳудудида мезозой-кайнозой тузилмаларини тектоник жойлашишининг кўплаб схемалари мавжуд. Ўзбекистон платформаси ҳудудида (Турон плитаси шарқида) Шимолий ва Жанубий Тян-Шаннинг чуқурликлари ва катта периклинал учлари ажралиб туради. Тепалик ва чўкиш зоналари периклинал фарқланади. Иккинчиси маҳаллий антиклинлар ва синеклинлардан иборат. Ёриқлар орасида қуйидагилар ажралиб туради: 1 - чуқур, 2 - маҳаллий ва 3 - бошқа ёриқлар.
Do'stlaringiz bilan baham: |
