Геология ва геоинформацион тизимлар факультети Геология кафедраси

3.3. Нефть ва газ конларини ҳосил бўлиш шароитлари

Нефть ва газ ҳавзасининг геологик ривожланиши ва ундаги нефть ва газ конларининг шаклланиш жараёни кўплаб омилларга боғлиқ. Бу жараённи нефть ва газ ишлаб чиқарувчи қатламларнинг чўкинди ҳолатини аниқлаш, углеводород ҳосил бўлишининг қулай кимёвий, термокимёвий ва термобарик жараёнларини, миграция йўналишлари ва углеводород тўпланиш зонасини аниқлаш орқали ўрганиш мумкин.

Диссертант томонидан нефть, газ ва конденцатнинг генетик турларини тақсимлашда углеводородларнинг нефть манбалари жинслари билан ҳосил бўлиш шартлари ва генетик муносабатларида, шунингдек кейинги миграция механизми, углеводородни тўплаш ва сақланиш шароитлари билан боғлиқ муаммолар ўрганилган.
Ҳавзалар, йирик тектоник элементлар ва алоҳида локал тузилмалардаги нефть ва газ таркиби истиқболларини аниқлаш учун учта олд шарт-шароит: нефть ва газ ишлаб чиқарувчи чўкиндиларнинг мавжудлиги, нефть ва газ тўпланиши учун тузоқларнинг мавжудлиги ва уларнинг шарт-шароитлари бўлиши керак. Бу шартлардан бири бўлмаганда, ҳеч бир минтақада нефть ва газ конлари очилиши мумкин эмас. Бу тамойилга асосланиб, биз Бешкент ботиқлиги, шу жумладан, Шўртан кўтарилишида углеводород конларини шакллантириш ва жойлаштириш шартларини кўриб чиқамиз.
Газсимон углеводородларни ишлаб чиқарувчи асосий манба гумусли органик моддаларга бой терригенли қуйи ва ўрта юра тузилмалардир [7], нефть углеводородларини ҳосил қилиш манбаси эса юқори юра карбонат тузилмалари ҳисобланади. [9, 35, 85, 94].
Баъзи тадқиқотчилар (В.П. Строганов ва бошқалар), юра конлари билан боғлиқ бўлган нефть ва газ конлари асосий жинсларга сингенетик таъсир кўрсатади ва фақат сув қатламлари ичидаги углеводородларнинг латерал миграцияси туфайли ҳосил бўлган деб ҳисоблайдилар [11]. Бунда авлод зоналаридан йиғилиш зоналаригача бўлган масофа 10-20 дан 100 км гача ўзгариши мумкин ва тоғ жинсларининг литологик таркиби латерал миграция масофасига ҳал қилувчи таъсир кўрсатади. Юра карбонат ва терриген комплексларининг юқоридаги сув омборлари шарт-шароитлари, уларнинг нефть ва газ ҳосил бўлиш жараёнлари ва суюқ углеводород конларини сақлаш газ ҳосил бўлиши ва газ конденсати конларининг шаклланиши қулайроқ деб тахмин қилишга имкон беради.
Эриган органик моддалар билан бойитилган, асосан гумус типли, қуйи ва ўрта юра давридаги теригенли конлар, афтидан, газ ҳосил бўлишининг барча босқичларидан ўтиб, углеводород газининг катта ҳажмини ҳосил қилади.
Ёриқнинг юқори қисмларида (байос ва бат босқичлари) асосан сапропел типидаги эриган органик моддалар борлиги нафақат газсимон, балки суюқ углеводородларнинг ҳам пайдо бўлишига олиб келади. А.М.Акрамходжаев- нинг ёзишича, чўкмали органик моддалар билан бойитилган, асосан гумус-сапропел типидаги юқори юра карбонат конларида нефть ҳосил бўлиш жараёнлари устунлик қилади.
Туз ости конларида газ, газ конденсати ва нефть конларининг тақсимланиш қонуниятлари, биринчи навбатда, қуйи ва ўрта юранинг терриген комплексидан, шунингдек, чуқур сувга чўмиш шароитида ва “қаттиқ” термобарик муҳитда газсимон углеводородлар ҳосил қилган Юқори юра даври карбонат комплексининг пастки қисмидан газнинг кўчиши билан белгиланади. Амударё газ ва нефть минтақасининг иссиқлик режимини таҳлил қилиш тадқиқотчиларга [8] неоком даври (60-160°С) охирида қуйи ва ўрта юранинг терриген қатламлари нефть ва газ шаклланишинг асосий зонасига кириб борганига ишониш имконини беради ва юқори юранинг карбонат қатламлари – эрта бўр даврининг охирида албий даврида қуйи ва ўрта юра тоғ жинсларида асосан тарқалган гумус ва гумус-сапропел типидаги нефть ва газ шаклланиши учун интенсив газ миграциясининг юқори зонаси 50-90 °С ҳарорат оралиғига тўғри келади ва асосий нефть миграцияси 60-160 ° С ҳароратда содир бўлади. Юранинг ҳам карбонат, ҳам терриген қатламлари нефть ва газ ишлаб чиқариш салоҳиятини катта даражада шакллантирган деб тахмин қилиш мумкин.
Кўпчилик тузилмаларнинг ёшлиги (кеч палеоген-неоген) газ конлари ҳосил бўлишининг нисбатан «яқин» вақтини кўрсатади. БХР доирасида, углеводород суюқликлар таркиби бўйича мезозой чўкмалари ҳажмида маълум геокимёвий жойлашуви кузатилади. Шўртан кўтарилиши ҳудудида изотоп-геокимёвий тадқиқотлар мажмуаси асосида юра ётқизиқлари билан чегараланган нефть ва конденсатнинг иккита генетик турдаги нефть ва конденсат аниқланди.
Бу ердаги углеводородларнинг асосий манбаи – денгиз генезисининг ўрта ва ўқори юра давридаги жинслари, асосан, бошланғич сапропел типи хусусиятига эга. Асосий шакллантирувчи учоқ манбаи Бешкент ботиқлигининг сув остида қолган жойларида жойлашган [94].
Асосан сапропел типидаги шакллантирувчи ўчоқ генотипига қараганда, юқори қатламдаги типдан кўпроқ суюқ углеводородлар ҳосил бўлган. Натижада, кўриб чиқилаётган зонада нафақат нефть зонаси бўлган балки газ конденсати конлари, нефть-газ ва нефть ҳам шаклланди ва бу конларнинг газларида барқарор конденсатнинг юқори концентрацияси (50-200 дан 685 г/м3 гача) кузатилади. Бу нефтьнинг генотипининг тарқалиш майдони реэфдан олдинги аккумулятив тушкунлик, риф фациялари ва орқа риф лагунасининг карбонат ҳосил бўлиш соҳасига тўғри келади. Бу шакл карбонат қатламининг юқори қисмида учрайдиган, нефть шакллантирувчи “қора сланецлар” ён томондан риф комплекслари билан (ҳам тўсиқли, ҳам ёлғиз) тўсилганлиги билан изоҳланади [41]. Бу уларнинг маҳсулдорлик салоҳиятини рўёбга чиқариш учун кўмилган тузоқларда, риф конструкцияларида ва улар билан боғланган орқа риф лагунасида карбонат ҳосил бўлишининг структуравий-литологик тузоқларида нефть ва газнинг тўлиқ тўпланиши учун қулай имкониятларни тақдим этади.
Юқори юра карбонат сув босими комплексининг гидроизопи [46] тузилган харитасига кўра, ўрганилган минтақанинг жануби-шарқий қисми ўзига хос гидрогеологик режим билан Бешкент ботиқлигинин юқори пиезометрик ва сув коллекторларининг юқори босими борлиги билан ажралиб туради. 500 дан 3000 м гача денгиз сатҳига туширилган ерда айнан шу зонада юқори юра давридаги “қора сланецлар” келтириб чиқарган. Бу зонанинг шимолида пиезометрик босимлари нормал ва гидростатик даражадан ошмайди. Агар Бешкент ботиқлигининг марказидан (Шўртан кўтарилиши ҳудудида) пиезометрик босим 3000 м дан 750 м гача бўлса, Лянгар-Каройил ёриғи томон камайиб боради, шарқда яна 1500 м гача Бабасурхон ҳудуди кўтарилади. Эҳтимол, бунинг сабаби, карбонат ҳосил бўлишининг тектоник бузилиши ва фасияли ўзгарувчанлигининг мавжудлигидир. Сув алмашинувининг инфилтрация режими ҳамда геостатик таъсирида сув кўтарувчи жинсларнинг сиқилиши натижасида Шўртан кўтарилишида ва Бешкет ботиқлигининг бошқа қисмларида элисионал режим ҳукмронлик қилади.
Юқори юра карбонат ҳосил бўлишидаги аномал юқори босим бирламчи манба материалнинг тортишиш, сиқилиши ва катта ҳажмдаги сувнинг ажралиши натижасида ҳосил бўлган, кейинчалик чуқур жойлашган “қора сланецлар”нинг метаморфизацияси, сувсизланиши, бўшаган суюқликларнинг тўкилиши натижасида ҳосил бўлган литологик жиҳатдан изоляция қилинган риф шаклланишига ва пастда жойлашишига хизмат қилади. Ушбу қатламни яна чўктириш жараёнида унинг сиқилиши содир бўлади, бу унинг пасайган ғоваклилигининг босими логарифмик боғлиқлиги билан ифодаланади.
Шуни таъкидлаш керакки, “қора сланецлар” суюқликнинг юқорига силжишини олдини олувчи ёки чекловчи яхши тўсиқ ролини ўйнаган зич химоген (сульфатно-галоген) бирикмалар билан қопланган ва бу чўкинди ҳавзасига қайтишини таъминлайди.
Юқори юра давридаги карбонат чўкмаларида кўп сиғимли изоляцияланган сув омборлари (рифлар, биоҳермлар ва биостромлар), шунингдек ёрилиш зоналарининг мавжудлиги ортиқча энергия билан суюқлик тўпланиши учун қулай шароит яратиб берган. Бу маълумотлар, нефть манбаи ҳисобланган “қора сланецлар” ни сиқиш жараёнида, қўшни қояли тузилмаларга углеводородларнинг (чўкинди сув билан бирга) кўчиши маълум бир чуқурликдан бошланиши мумкин, деб тахмин қилишга имкон беради.
Тўсиқ рифлари тўлдирилганда, углеводородларнинг ортиқча миқдори (пиезометрик босимнинг тушиши томон) ва ҳовлидаги лагун фасияларининг карбонатли жинсларининг тузоқларида тўпланади ва юқори юра тузлари чиқиб кетган жойларга қуйилади. Углеводородларнинг шимолий йўналишда (ишлаб чиқариш марказларидан то тўпланиш зонасигача) газ конденсатидан нефть ҳалқали газ конденсатигача, сўнгра нефтьга табиий ўзгариши шуни кўрсатадики, конларнинг ҳосил бўлиш жараёни қатъий углеводородларни дифференциал тутиш принципи риоя қилинган ҳолда содир бўлган (Госсоу-Максимов қонуни).
Демак, карбонат конлари пайдо бўлишининг палео-чуқурликларига кўра, ўрганилган ҳудудда нефть ҳосил бўлиш жараёни бўр даврининг бошидан содир бўлган ва неоген даврининг бошида тугаган.
Қатламнинг алп босқичи туфайли янги бурмалар, ёриқлар каби тектоник бузилишлар вужудга келди. Улардан биринчиси конларни қайта шакллантиришга, иккинчиси - кўтарилган осма блокда сақланишига ҳисса қўшди. Ҳақиқий материални таҳлил қилиш, шунингдек B.B. Ситдикова [111; 144-бет] шуни кўрсатадики, кўтарилиш ва бурилишлар нефть ва газ конларини (Одамтош, Гумбулоқ, Жанубий Тандирча, Шарқий Бузахур ва бошқалар), амплитуда кичикроқ бузилишларни сақлаш учун тектоник манбалар ҳисобланади. Чарджоу тектоник ҳудуди ва Жанубий-Ғарбий минтақавий минерал ресурслар ҳудудида, 300 дан 1000 м гача қалин тузли қатлам юзага келган бўлиб, у ерда углеводородларнинг саноат бирикмалари, бўр давридаги чўкинди жинслар мавжуд эмас.
Таъкидланганидек, тузли қатламларнинг ғоваклиги паст (2%гача), ўтказувчанлиги нолга тенг. Чўкма жараёнида, тузли қатламларнинг пастки қисмида геостатик босим ошгани сайин, тузларнинг ўтказувчанлиги камаяди ва охир-оқибат, нефтнинг пайдо бўлиши ва уларнинг конлари пайдо бўлиши билан чўкинди тузоқлари, тузлар сув ўтказмайдиган қистирмаларга айланади.
Агар биз таъкидлаганимиздек, минтақада нефть ҳосил бўлиш жараёни бўр даврининг бошида бошланган ва унинг охирида тугаганини ҳисобга оладиган бўлсак, қуйидаги фактни тан олиш керак: бу вақтга келиб тузлар сув ўтказмайдиган қопқоққа айланган эди.