Геология ва геоинформацион тизимлар факультети Геология кафедраси

1.3. Тектоник тузилиши
Тектоник жиҳатдан Шўртан кўтарилмаси Бухоро-Хива минтақасининг таркибий қисмидир ва герцин тектогенезидан сўнг алп даври орогенези намоён бўлгунча у нисбатан тинч тектоник шароитда бир бутун бўлиб ривожланди. Чўкинди қатламларининг структуравий элементларининг ривожланиш босқичлари ва ўрганилаётган ҳудуднинг геологик тузилмаларининг ривожланиш тарихи қуйидаги шаклда келтирилган.
- юқори палеозой қатламида, кўриб чиқилаётган ҳудуд Тян-Шан геосинклинал минтақасининг жануби-ғарбий периферик қисмига киритилган;
- юқори палеозой қатламининг охирида, геосинклинал ривожланиш босқичидан бошлаб, ҳозирги кунгача сақланиб қолган платформа босқичи;
- юра даври чўкинди жинслари тўплангунига қадар палеозой платформасида эрозионал-тектоник релеф билан мураккаблашган жойларда жанубий-ғарбий томонга мойил бўлган, асосан текисланган (пенеплизащия) юзаки моноклинал.
Мезозой қатлами чўкиндилари - бу платформа шароитида ҳосил бўлган чўкинди ҳосил бўлишининг мураккаб комплекси ҳисобланади. Геосинклинал ривожланиш режимининг платформага айланиши Палеозой охирида содир бўлган ва кучли диастрофик, сўнгра тоғ структуралари иншоотларини чуқур пенепланатсиялашда ўз ифодасини топган. Бу палеозой ва мезозойнинг умумий номувофиқлик билан алоқада бўлишини ва чўкинди қатламлар кесимининг икки таркибий-шаклланиш босқичига тўлиқ ажратилишини чеклашни тушунтиради. Улардан биринчиси букланган асосни ташкил этувчи палеозой шаклланишлари мажмуасини, иккинчиси эса чўкинди қопқоқни ҳосил қилувчи мезозой ва кайнозойикларга тўғри келади.
Бешкент ботиқлиги платформа тектоник элементида биринчи марта 1962 йилда Б.Б.Тал-Вирский томонидан аниқланган. Кейинчалик унинг тузилишини А.А. Абидов, А.М. Акрамходжаев, А.Г. Бабаев, Ш.Д. Давлятов, Г.Х. Диккенштейн, Ф.Г. Долгополов, В.Д. Ильин, К.А. Клесчев, Н.А. Крилов, О.А. Рижков, В.И. Троитский ва бошқалар томонидан ўрганилган.
Ҳажми (60 х 120 км) ва тузилиш мураккаблиги бўйича Бешкент ботиқлиги БХР нинг бошқа тузилмаларидан анча устун бўлиб, Бухоро ва Чоржўй поғоналарини мураккаблаштиради. Тектоник раёнлаштиришда кўплаб тадқиқотчилар уни Чоржўй поғонасига киритилган ва мана шу егилманинг ичида Шўртан кўтарилмаси жойлашган.
Тектоник типлаштириш схемасига кўра Бешкент ботиқлиги жумладан Шўртан кўтарилмаси шимолда Учбош-Қарши, жануби-шарқда Лангар-Қораил регионал дарзликлари билан чегараланган. Булардан ташқари маҳаллий ёриқлар мавжуд бўлиб улар йирик конструктив элементларнинг ҳаракатини такрорлайди, уларнинг аксарияти тескари ва суриш типидаги ёриқлар билан тушунтириш мумкин. Уларнинг деярли барчаси бутун чўкинди кетма-кетлик бўйлаб кириб бориш билан тавсифланади. Шимоли-ғарбий йўналишда ёриқлар амплитудаси пасаяди. Макро акс эттириш асосан шимоли-шарққа урилиб кетадиган бир қатор синклинал ва антиклинал зоналардан иборат.
Учбош-Қарши минтақавий чуқур ёриғи кескин бурчак остида Караил-Лангар дарзлиги билан қўшилиб, бу ерда Бешкент платформаси Қашқадарё синороген тоғ олди ҳудудидан ажратиб туради.
Учбош-Қарши регионал дарзлиги қуйи ва ўрта юра даври қатламларининг қалинлиги чуқурнинг шимолидаги 0 – 250 м дан унинг марказида 1000 м дан ошганлиги билан ифодаланади. Юқори юра карбонат қатламлари ёриқнинг иккала томонида қалинлигини сезиларли даражада ўзгартирмайди. Бундан ташқари, Бешкент ботиқлигининг марказий қисмида карбонат ҳосил бўлишининг қалинлиги 200 м гача камаяди. Юқори юра тузи қатламининг қалинлиги айниқса кескин ошади (1000 м гача).
Лангар-Қараил регионал дарзлиги – бу асосан эскирган ёриқлар тизими бўлиб, уни асосан шимолий-шарқий кесишган ёриқлари билан кенгайган. Натижада, дарзликнинг кенгайиши унинг таркибий қисмларидан кў'ра меридианга яқин келади.
Ғарбдан мазкур ҳудуд Памук антиклиналининг шарқий ён бағирларида қайд этилган неоген чўкиндиларининг қалинлиги (2000 м гача) кескин ўсиш зонаси билан чекланган. Памук ҳудуди эса сўнгги тектоник босқичда шаклланганлигини кўрсатади.
Ҳудуднинг жануби-ғарбий чегараси анъанавий равишда Амударё ёриғи бўйлаб чўзилган.
Мазкур ёриқларнинг жойлашуви ва фаоллашиш даври О.А. Рижков, Ш.Д. Давлатова ва бошқалар, А.А.Бакиров ва бошқалар, В.П. Гаврилов, Б.Б. Тал-Вирский, Т.Л. Бобожонова, А.Х. Нугманова ва бошқалар томонидан тадқиқ этилган. Ҳар хил даврлардаги ёриқлар фаолияти бир хил бўлмаган. Тектогенез намоён бўлиш босқичларида блокларнинг силжиши айниқса юқори амплитуда кузатилган. Ҳудудий ёриқлардан ташқари, маҳаллий носозликлар ҳам узоқ вақт давомида шаклланиб келган, улар орасида Ғарбий-Қўриқтой, Дарвозакам-Ўроқбоши, Керкидоғ-Алауддинни тектоник элементларни келтириб ўтиш мумкин.
Тўғри ботган ёриқларнинг пайдо бўлиши неоген-тўртинчи даврдаги тектоник ҳаракатлар билан боғлиқ. Улар, айниқса, жанубий-ғарбий минтақада жуда фаол тепаликлар ва тектоник блокларнинг пайдо бўлиши билан бирга содир бўлган. Ушбу ҳаракатлар юра даври карбонат қатламларининг тектоник тузилишини янада мураккаблашишига ёрдам берган, улар билан углеводород бирикмаларининг асосий истиқболлари боғлиқ бўлиб, неоген давридан анча олдин, туз-ангидрит қатламлари ҳосил бўлиш босқичида, юра конлари қаттиқ эзилиб, карбонат жинсларининг тузилишини ҳам, туз-ангидрит жинсларининг Гаурдак сериясининг галоген шаклланишини ҳам анча мураккаблаштирган.
Бешкент ботиқлиги ичига кирувчи қуйидагилар тектоник элементлар (янги маълумотлар ёрдамида):
- Айзовот, Қамаши, Алауддин ва Шакарбулоқни ўз ичига олган Топилма-Ҳилол ҳудуди;
- Нишон, Қоратепа, Шўртан ва Ғузор кўтарилмалари;
- Қумтепа ва Илим кенгликлари;
- Жейнау, Куняфазил, Бузтепа, Кумчук, Тармоқ, Ойқўтон, Қорабайир ва Жайрон ҳудудлари.
Топилма-Ҳилол ҳудуди Учбош-Қарши бўйлаб (жанубга) чўзилган ўрганиш майдонининг энг кенгайган тузилиши бўлиб, унинг ўлчамлари 100 х 6 км (юза қатлами – 2100 м, – 2500 м). Ҳудуд Ровот, Касби, Обран, Ҳилол, Шарқий Ҳилол, Туғон, Сарбозор кабилар билан мураккабликни ташкил этади.
Айзовот 50 х 10 км ўлчамга эга ва шимоли-шарққа қараб кенгайган, Топилма-Ҳилол ҳудудига кескин бурчак билан қўшилиб, ундан Женов билан ажралиб туради. Баландликлар – 2300 м дан – 2800 м гача ўзгариб туради, шағал Бобагул, Айзовот, Оқмачит, Қулқишлоқ, Патран, Шимолий Қамаши ва Илуюк кабилар билан мураккабликни ҳосил қилади.
Қамаши вали (70 х 8 км, юза қатлами – 3100 м, – 3400 м) жанубий чегараларидан шарқий йўналишда антиклинал бурмалар занжири шаклида – Тузоқ, Шимолий Оқназар, Оқназар, Пукли, Қамаши, Бешкент, Шайдулло, Чарагон, Чоргумбазлар билан чўзилган. Ғарбий қисмида тизма Изганчин билан мураккаблашади, бу эса бурмаларга бироз бошқача, субмеридиан зарбасини ҳосил қилади. Кўриб чиқилган ҳудуд Гирсан, Чигил, Ҳужум, Ишонқудуқлар билан муракабликни ҳосил қилади.
Нишон кўтарилмаси (30 х 20 км, юза қатлами – 3100 м, – 3400 м) ҳудуднинг ўрта қисмини эгаллайди ва бироз чўзилган изометрик шаклга эга. Ҳудуд Изганчин ва Бузтепа ҳудудлари билан чегараланиб сублатитудиналдан субмеридиангача ўзгариб туради. Ҳудуд Гулбадам, Ширинбод, Алачаван, Муғлан, Ширинобод, Жанубий Нишон, Шимолий Нишон, Нишон ва Қирққулоқнинг маҳаллий бурмалари мавжуд.
Шакарбулоқ мажмуасида (58 х 6 км; юза қатлами – 3000 м, – 3200 м) гўё Нишон тепаликларининг шарқий давомидир, аксарият ҳолларда у қўшни ҳудуд ёриқлари билан ажратилган. Унинг ҳудуди Янги Қоратепа, Феруза, Шарқий ва Марказий Янгикент, Манғит, Зафар ва Шакарбулоқнинг тузилмалари ажралиб туради.
Алауддин ҳудуди шимолдан шарққа кенгайган бўлиб, ва Нур ва Айиққўтон билан ажралиб туради. Унинг ўлчамлари 36 х 4-6 км (юза қатлами – 2700 м, – 3300 м). Мил Эрназар, Талимаржон, Аляуда, ​​Дултали ва Қоракир кабилар билан мураккабликни ҳосил қилади.
Қоратепа кўтарилмаси изометрик вал шаклини акс эттиради. Қоратепа, Хонобод, Мирмирон, Шимолий Жамбулоқ, Янги Жамбулоқ ва бошқа маҳаллий тузилмалари билан мураккабликни ташкил этади.
Ғузор кўтарилмаси (34 х 16 км, юза қатлами – 2900 м, – 3000 м) шарқий қисмида Лангар-Қараил регионал дарзлиги билан чегараланиб, Жануби-Ғарбий Ҳисор тизмаси тузилмаларидан ажратиб туради. Тепаликлар Гармистон, Дарбазакам, Шимолий Ғузор, Қуштепа, Янги Ғузор, Чаноқ, Ғузор ва Мўминобод каби маҳаллий тузилмалар билан мураккабликни ташкил этади. Шуни таъкидлаш керакки, Янги Ғузор, Чаноқ ва Ғузор комплекслари шарқдаги ёриққа туташ бўлган ягона конструктив жойлашув сифатида қаралади.
Ва ниҳоят Шўртан кўтарилмаси, ҳудуднинг энг аниқ тузилиши бўлганлиги сабабли, ғарбий йўналишда торайиб борадиган пастки чизиқли ва ханжар шаклидаги шаклга эга, шарқий учи эса чўкиш градянига тўғри келади, бу эса амплитуда 800 м бўлган чизиқни ҳосил қилади (юза қатлами – 2300 м, – 3100 м). Ҳудуднинг ўлчамлари муҳим ва умумий узунлиги 50 км бўлиб, ғарбий учида эни 6 км, шарқий қисмида эса 25 км. Ҳудуд ўз чегараларида ривожланган бурмаларнинг морфологик кўринишини мураккаблаштирадиган бир қатор ёриқлар хусусиятланади: жумладан, Акмола, Ильбей, Киркинчак, Джейран, Жанубий-шарқий Шуртан, Жанубий Шуртан, Шуртан, Шимолий Шуртан, Чунагар, Ҳавас, Қуштепа, Янги Нур, Илим, Мовлонқудуқ ва Бузахўр.