Геология ва геоинформацион тизимлар факультети Геология кафедраси

1.2. Юра даври ётқизиқларининг литологик ва стратиграфик хусусиятлари

Шўртан кўтарилмаси БХР нинг жануби-шарқий қисмида, Жануби-Ғарбий Ҳисор тизмасининг эпиплатформаси ороген зонаси чегараларида жойлашган. Мазкур ҳудуд тоғларнинг олд қисмида жойлашганлиги учун айрим тадқиқотчилар бу тектоник ҳудудни “Ҳисоролди” деб аташган.

Аммо кейинги тадқиқотлар шуни кўрсатдики, кўриб чиқилаётган ҳудуд тоғолди платформасида эга бўлганлиги сабабли унга Бешкент ботиқлиги номи берилган. У жануби-ғарбий йўналишда 150 км га чўзилган, шимоли-шарқда Ғузор ва Қарши оралиғидаги жойлашган, жануби-ғарбда минтақавий Амударё ҳавзаси билан чекланган. Ушбу ҳудуд кенглиги 100 км га этади. Бешкент ичидаги ривожланган комлекслар Амударё чўкинди ҳавзасининг бошқа жойларига қараганда анча мураккаб тузилишга эга. Бешкент эпогенезли ороген зонаси яқинида жойлашганлиги билан боғлиқ, бу эрда неоген-тўртинчи даврнинг тектоник ҳаракатлари жуда кучли ҳисобланади.
Палеозой даври чўкинди жинслари юзасигача қидирув қудуқлари чуқур етиб бормаган. Терригенали қуйи ва ўрта юра даври қолдиқларининг максимал очиқ қалинлиги 1425 м (№ 25 қудуқ, Шўртан кони) ни ташкил этади.
Диссертацсияда кўрилаётган Шўртан кўтарилмаси мана шу Бешкент ботиқлигининг марказий қисмида жойлашган. Мезозой даври чўкинди жинслари қалинлигининг ўзгариши хусусияти ва Керки-Доғ ва Шўртан зоналарида қидирув бурғулаш ишлари натижаларига кўра, эр ости сувлари сатҳининг энг чўкиб кетган қисмларида ертўла юзасига қадар максимал чуқурлик деб тахмин қилиш мумкин. Бешкент ботиқлиги 6000 метрдан ошади. Жануби-Ғарбий Ҳисор тизмаси билан жануби-шарқий қисмидаги тектоник дарзлик Лангар-Қараил флексура-ёрилиш зонаси бўйлаб амплитудаси тахминан 1500 м га тенг бўлиб, тахминан 100 км га чўзилган.
Бешкент ботиқлигининг геологик тузилиши букланган базаларга аниқ бўлиш билан ифодаланади, бу юра давридаги интенсив дислокацияланган жинслар ва юра, бўр даври, палеоген ва неоген-антропоген пойдевор жинсларида юзага келадиган чўкиндиларидан ташкил топган.
Бешкент ботиқлиги палеозой ва перм-триас тузилмалари жуда кам ўрганилган. Геофизик тадқиқотлар натижаларига кўра палеозойнинг ботиқлиги 4,0-5,5 км га этиши мумкин.
Кўриб чиқилаётган ҳудуд ичида чўкинди жинсларнинг дастлабки босқичларида, асосан, континентал генезисда триас ва қуйи ва ўрта юра чўкмалари ҳосил бўлган. Пермо-триас даврида вулканик чўкинди (эффузив) ётқизиқлар ҳосил бўлиши сабабли пайдо бўлган.
Юра даври чўкиндилари қисмида литологик таркиби бўйича ҳам, шаклланиш жиҳатидан ҳам бир-биридан кескин фарқ қилувчи учта қатлам ажратилади: терриген (қуйи-ўрта юра), карбонат ва тузли-ангидрит (ўрта-юқори юра даври келловей-оксфорд-кимеридж, титон).
Терриген формацияси (терригенная формация – ТФ) ётқизиқларининг тузилиши ва унинг стратиграфияси А.Г. Бабаев, Р.А. Габрильян ва
С.К. Саломовларнинг монографияларида таҳлил этилган. Терриген қатламларининг ётқизиқлари муаллифларнинг тушунчасида гуруд свитаси (формциясининг) континентал шаклланиши ва байсун формациясининг ўтиш даври қатламини, шу жумладан эрта, ўрта ва кейинги лиас, аален-байос, бат ва кемовейларни ўз ичига олади. Минтақадаги нефть ва газ конларини тавсифлашда муаллифлар бутунлай Жануби-Ғарбий Ҳисор тизмасининг хусусиятларига таянишади.
Ғарбий ва Жанубий Ўзбекистон ТФ конлари М.Э.Эгамбердиев, Г.С.Абдуллаев ва Г.Б.Евсеевалар томонидан ҳам батафсил ўрганилиб, тадқиқотнинг асосий хулосалари палеонтологик маълумотлар билан тасдиқланган. Уларнинг таснифлашига кўра, Бешкент ботиқлигининг ТФ чўкиндиларини қуйидаги свиталарга ажратилади (пастдан тепага): Кимерек (эрта юра), гуруд (аален-эрта-баёс), дегибадамск (кеч баёс), тангидуал (эрта-ўрта бат), бойсун (кеч бат-эрта келловий).
Кимерек шаклланиши (J₁ km) аҳамиятсиз ривожланишга эга ва бир қатор қудуқлар орқали кириб боради (Шуртан-25). Қатлам кесимининг ўзига хос хусусияти шундаки, қумли-гилли жинсларнинг унинг бутун ҳажми бўйича ритмик равишда алмашиниши бўлиб, улар орасида асосий улуш қумли навларга тоғри келади. Қумтош қатламининг қалинлиги 20 дан 30 м гача ўзгариб туради, гил қатламлари 8-10 м га этади ва асосан лой тошларидан ташкил топади, бу уларни потентсиал қобиқлар (ёки сувга чидамли қобиқ) деб ҳисоблашимизга имкон беради.
Жануби-Ғарбий Ҳисор тизмаси минтақасидаги дастлабки юра тузилмалари cанджар қатлами (кимерек қатламининг аналоги) сифатида ажралиб туради, уларнинг асосий ажралиб турадиган хусусияти қўпол детрит ва бокситга ўхшаш жинсларнинг мавжудлигидир.
Гуруд қатлами (J₂ a-b₁ gr) – ХХ горизонтга нисбатан кенг тарқалган резерв бўлиб, “Шўртан-25” қумтошлар, алюминий тошлар, лой тошлари ва углеродли лой тошлардан ташкил топган. Қатламнинг қалинлиги 151 м.
Дегибадамск қатлами (J₂b₂-dg) – ХIХ горизонт фасия нуқтайи назаридан хилма-хиллиги бўлиб, унинг шаклланиши қирғоқ-денгиз (гил, лой тоши) континентал (қумтош, аргиллит) шароитларининг даврий ўзгариши билан, кўпинча лакустрин чучук сув фаунаси ва ботқоқли углеродли шаклланишлар билан боғлиқ. Қумтошлар бутун горизонт бўйлаб тарқалади ва лой тошларида қалинлиги 5-15 м бўлган алоҳида қатламлар шаклида бўлади. Шўртан конининг қисми (25-қудуқ) қатламлари кўмирлашган (пастки қисмида) ва оҳактош (юқори қисмида) гил қатламлари билан олтингугурт, лой ва қумтош қатлами билан ифодаланади. Қалинлиги - 250 м гача.
Тангидуал қатлами (J₂bt₁₊₂ tn) – ХVIII горизонт деярли ҳамма иш олиб бориладиган ҳудуд ҳисобланади. Гирсан (2-қудуқ) ва Шўртан (25-қудуқ) участкаларида қатлам қирғоқдаги саёз сувли денгиз тузилмалари билан ифодаланади, қатлам қалинлиги 120-140 м.
Бойсун қатлами (J₂bt₃-k₁ bs) – (Сев Камаши-3, Шўртан-25) қудуқларда очилган қатламларининг литологик таркиби (ХVII горизонт) қуюқ кулранг алевролит, қумтошлар, камроқ мергеллар, қора лой тошлари, баъзан эса кўкарган ўсимлик қолдиқлари билан ифодаланади. Қатлам қалинлиги ўртача 50-120 м дан 100-120 м гача ўзгариб туради.
Шундай қилиб, Бешкент ҳудуди хусусан Шўртан кўтарилмаси қуйи ва ўрта юра қисми континентал ва денгиз генезисининг жинслари билан ифодаланади. Шу билан бирга, дастлабки келловейлик терриген чўкинди жинслар аста-секин оҳактошли материал билан бойиб бормоқда.
Карбонат қатлами шаклланиши чўкиндилар фақат денгиз генезисидаги жинслар билан ифодаланади, улар нисбатан бир жинсли литологик ва петрографик таркибдаги қалин қатламлар шаклида бўлиб, улар Бойсун қатламлари орасида ва гаурдак гуруҳининг туз-ангидрит қатламлари (титон)лардан ташкил топган. Биргаликда ҳар хил турдаги карбонат жинслари қатлам сифатида стратиграфик тоифаларга яхши мос тушади ва геологик жисмларни ҳосил қилади.
Ҳар бир қатлам юра даври ҳавзаси ривожланишининг маълум бир босқичини акс эттиради, бу эрда карбонат тўпланишини бошқарувчи асосий омиллар тектоник муҳит, денгиз сатҳидаги хатти-ҳаракатлар, иқлим шароити ва бошқалар бўлиб, бу омилларнинг ўзгариши мос равишда фасия параметрларининг кетма-кет ўзгаришига таъсир кўрсатди. Бунда карбонат ҳосил бўлишида 3 та чўкинди комплексларга бўлиниши мумкин: Қандим шаклланиши (ХVI горизонт) деб номланган пастки (энг юқори келлов – ўрта келловей); ўрта (келловей охири - эрта-ўрта оксфорд) – муборак қатламининг шаклланиши (ХVа, ХVпр горизонлари); анча мураккаб тузилишга эга бўлган ва учта палеогеографик зоналар - риф (ўртабулак ва кушаб қатламларининг шаклланиши), лагун (гардара қатлами), депрессия (хўжаипак қатлами) шаклланиши билан ажралиб турадиган юқори (кеч оксфорд-киммерж).
ХVI горизонт, асосан чуқур сувли қуюқ кулранг майда оҳактошлардан ташкил топган, деярли қора, лойли, зич, массив кўринишда ифодаланади. Сув коллекторлари жинслари лой қатлами камайган, оҳактошлар билан ифодаланган битта қатлам ва қатламлар шаклида учрайди. Унинг қалинлиги 58 м дан (Бешкент кони) 140 м гача (Ойқутан майдони).
ХVа горизонти, унинг пастки қисми қуюқ кулранг, зич оҳактош, лойли қатламлар билан ифодаланади. Қатламнинг юқори қисмида оҳактошлар кулранг, тўқ кулранг, мўл-кўл органоген детрит ва фаунанинг қолдиқлари (Ғарбий Майманак майдони) кўринишида бўлади. ХVa горизонтининг қалинлиги 21 м дан 40-52 м гача (Ғарбий Майманак майдони ва Шўртан кони) ўзгариб туради ва бутун Бухоро-Хива минтақасида ҳудудий тарқалиши билан тавсифланади.
ХVпр горизонтининг ўрганилаётганботиқлигиётқизиқлари углеродли-гилли материал билан тўлдирилган, ўзгарувчан миқдордаги органоген детрит билан майда кулранг, зич, қатламли, ивиган оҳактошлар билан ифодаланади. Унинг қалинлиги 85 м дан (Изганча майдони) 106-152 м гача (Шўртан кони).
ХVр горизонти, юқорида айтиб ўтилган қатламнинг стратал тузилиши билан ажралиб турадиган қисмларидан фарқли ўлароқ, биогерм типидаги изолятсия қилинганек ифодаланади. Қатламнинг биогерм тузилиши бўлаги бир текис бўлак-гидроксиди оҳактошларидан, ёриқ-кавернозли, ғовакли, ўртача кучга эга. Соф ғовакли навлар ХVпр ва ХVI уфқлардаги ётқизиқларга қараганда анча кенг тарқалган. ХVр горизонтининг ўрганилаётган майдондаги умумий қалинлиги 48,0 м дан 61,0 м гача.
Карбонат шаклланишининг юқори қисмидаги ХVнр горизонти, ХVр горизонтининг биогерм комплекси билан, ва у йўқ бўлган зонада ХVпр горизонтининг зич оҳактошларида устма-уст тушади. Табиий радиоактивликнинг ошиши билан ажралиб турадиган лой-карбонат битум жинслари сингари жойларда тўқ кулранг, деярли қора рангларда учрайди.
Карбонат формацияси (КФ) конлари доимий равишда титоннинг галоген ҳосил бўлиши (туз-ангидрит қатламлари) билан қопланади. Унда туз-ангидрит қатлами (Гаурдак шаклланиши) ўзгарувчан тузлар ва ангидритлардан ташкил топган 5 литологик қатламга бўлинади:
- қуйи ангидритлар массив, зич, оч кулрангдан то қуюқ кулгача криптокристалли ангидритлар билан ифодаланади, қалинлиги 10-15 дан (риф участкаларида) 150 м гача (рифсиз жойларда);
- пастки тузлар асосан шаффоф галит, оқ ва пушти рангли ангидритнинг ингичка қатламлари қўшилиб, қалинлиги 15 м дан 370 м гача;
- ўрта (оралиқ) ангидритлар оқ, оч кулранг рангга эга, қалинлиги 20-100 м;
- юқори тузлар кристалли галитлар билан ифодаланади, шаффоф, оқ, пушти, жойларда қизил-жигарранг, зич, синган. Бўлимнинг юқори қисмида қизил рангли терриген жинслар ва ангидритларнинг ингичка қатламлари қўшилган. Бундан ташқари, калий тузларининг бир ёки иккита тўплами мавжудлиги қайд этилади. Юқори тузларнинг очиқ қалинлиги 600 м га этади.
- юқори ангидритларнинг қалинлиги 8-22 м га тенг ва улар қумли-гилли жинслар аралашмаси бўлган ангидритлар билан ифодаланади.
Бешкент ҳудудининг шарқий қисмида (Шимолий Ғузор, Қумчук, Зафар, Гармистон, Чунагар, Бузахўр) туз билан қатламларнинг умумий қалинлигининг минимал (35-50 м) гача кескин пасайиши ҳамда қатламнинг юқори фазаси тугаганидан кейин туз тектоникасининг намоён бўлиши қайд этилган.
Таъкидлаш жоизки, ўрганилаётган ҳудудда ангидрит (юқори, ўрта, пастки) сейсмик тўлқинларни геологик таянч нуқта (ГТН) усули билан хариталаш учун ишончли кўрсаткич ҳисобланади.
Шўртан кўтарилмаси ичида бўр чўкиндилари бир-бирини ўз вақтида кетма-кет алмаштириб туриши билан ажралиб туради: неоком-апт билан, альб-сеноман билан, турон-сенон билан; қатламлар бўйлаб нотекис майда тошли конгломератларнинг бир неча горизонтларини табақалашган гиллар билан алмашиб туради. Бундан ташқари, чўкиндининг юқори қобиқ қисмида палеоген ва неогеннинг карбонат-терриген (палеоцен-олигоцен) ва молас (миоцен-плётцен) шаклланишлари ажралиб туради. Белгиланган барча шаклланишлар минтақанинг шаклланишининг маълум тарихий ва геологик босқичларига тўғри келади.