Геология ва геоинформацион тизимлар факультети Геология кафедраси

Биринчи боб бўйича хулосалар
1. Шўртан кўтарилмаси мезазой даври қатламлари континентал, қирғоқбўйи ва денгиз ётқизиқларидан иборат чўкинди жинсларнинг юра ва бўр мажмуаларидан иборат.
2. Юра даври терриген шаклланиши материк ва қирғоқбўйи-денгиз шароитларида ҳосил бўлган жинсларидан: кимерек (эрта юра), гуруд (ален-эрта байос), дегибадам (кеч байос), тангидувал (эрта-ўрта бат) ва бойсун (кеч бат-эрта келловей) свиталари қатламларидан ташкил топган.
3. Юра даври карбонат қатлами ҳосил бўлиши – шаклланиш шартлари вақтига кўра жараёни тузилиши аниқ намоён бўлади, навбати билан тектоник босқичларни акс эттирувчи учта комплексга ажратилади: пастки – энг юқори ўрта келловей (қандим қатламининг шаклланиши); ўрта – муборак қатламининг шаклланиши (кеч келловей – эрта ва ўрта оксфорд); юқори – уртабулак, кушаб, хожаипак, гардара қатламларининг шаклланиши (оксфорд-кимеридж охирлари).
4. Тектоник типлаштириш схемаси бўйича Бешкент ботиқлиги таркибига Топилма-Ҳилол, Айзовот, Қамаши, Алауддин, Шакарбулоқ, Нишон, Шуртан, Қоратепа, Гузар тепаликлари, шунингдек, Жайҳун, Куняфазил, Бўзтепа, Қумчук, Тармоқ, Ойқўтон, Қорабайир ва Жайрон кабиларни киритиш мумкин. Жумладан, ўрганилаётган Шўртан кўтарилмаси эгилманинг ўрта қисмида жойлашган.

II БОБ. ШУРТАН КЎТАРИЛМАСИНИНГ ГЕОЛОГИК ТУЗИЛИШИ ВА ГИДРОГЕОЛОГИК ШАРОИТЛАРИ ҚИСҚАЧА ТАВСИФИ
2.1. Геологик тузилиши

Шўртан кўтарилиш участкасининг геологик тузилиши юра давридан олдинги интенсив дислокацияланган жинслар ва юра, бўр, палеоген ва неоген антропоген тизимларининг чўкинди қатламларидан ташкил топган ер ости жинслари устки бурчакли номувофиқлик билан тавсифланади [10].

Тўпланган фактик материаллар, шунингдек, тадқиқот соҳасининг ривожланиш тарихи ва тектоникасини ўрганиш натижалари [4,13,14,20,31,32 ва бошқалар, дислокациялар, уларнинг ривожланиш тарихи ва ҳудуднинг замонавий структуравий режасини шакллантиришдаги роли ҳақида фикрларни ишлаб чиқиш ва батафсил баён қилиш имконини беради. Кўриниб турибдики, баъзи қайд этилган тадқиқот зонасининг чўкинди қопламининг структуравий элементларини шакллантиришда жуда муҳим роль ўйнаган. Улар иккинчи даражали йирик тузилмавий шаклларнинг (минтақавий моноклинлар, кўтарилиш зоналари) пайдо бўлишига ўз ҳиссаларини қўшдилар, улар паст даражадаги тузилмаларнинг пайдо бўлишида ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган ва маълум даражада кейинги ривожланиш тарихини аниқлаган. Улар нефть ва газли ҳудудлар, баъзан индивидуал тузоқларнинг минтақавий нефть ва газ тўпланиш зоналарининг фазовий тақсимланишининг асосий қонуниятлари билан боғлиқ.
Чўкинди қоплами таркибий элементларининг ривожланиш босқичлари ва ўрганилаётган ҳудуд геологик тузилмаларининг ривожланиш тарихи қуйидаги шаклда келтирилган (Бабаев А.Г. ва бошқалар):
- юқори палеозойда кўриб чиқилаётган ҳудуд Тян-Шан геоцинклинал минтақасининг жануби-ғарбий периферик қисмига киритилган;
- юқори палеозойнинг охирида, геосинклинал ривожланиш босқичидан шу кунгача сақланиб қолган платформа босқичига кирди;
- Юра чўкинди қатламлари тўпланишидан олдин, палеозой асоси эрозион-тектоник рельеф билан мураккаблашган жойларда, асосан пенепланланган, жануби-ғарбга мойил бўлган сирт моноклинали бўлган [10].
Шўртан кўтарилишидаги палеозой ва перм-триас шаклланиши кам ўрганилган. Геофизик тадқиқотларга кўра, палеозойнинг эҳтимол ботиқлиги 4,0-5,5 км га етиши мумкин. Перм-триас даврига тегишли бўлган чўкинди жинслар Памук конида (Бешкент ботиқлигининг ғарбида) 3937 м чуқурликдаги 1-сонли параметрик қудуқ билан очилган. Перм-Триас даврининг очиқ қалинлиги 63 м бўлиб, конлар бир-бирини алмаштирган қуюқ кулранг, кулранг ва қизғиш жигарранг қумтошлар, силттош ва лой тошлари билан ифодаланади.
Тектоник районлаштириш схемасига кўра, тадқиқот майдони Бешкент ботиқлигининг марказий қисмида жойлашган бўлиб, у шимолдан Учбаш-Қарши чуқур ёриғи билан, жануби-шарқдан эса Лянгар-Қаройил эгилиш (дарзлик) зонаси билан чегараланган. Маҳаллий ёриқларнинг таъсири, қоида тариқасида, Ҳисор тизмасининг жануби-ғарбий қисмидаги йирик структуравий элементларни такрорлайди, уларнинг аксарияти кўтарилиш ва бурилиш туридаги ёриқлар билан боғлиқ. Уларнинг деярли барчаси чўкинди кетма-кетлик бўйлаб кириб бориши билан ажралиб туради. Шимоли-ғарбий йўналишда ёриқлар (дарзликлар) амплитудаси камаяди.
Тўғридан-тўғри чўкиш ёриқларининг пайдо бўлиши неоген чорагидаги тектоник ҳаракатлар билан боғлиқ. Улар, айниқса, Ҳисор тизмаларида кучли кўтарилишлар ва тектоник блокларнинг пайдо бўлиши билан бирга фаол ҳаракатда бўлган. Бу ҳаракатлар углеводородлар тўпланишининг асосий истиқболлари боғлиқ бўлган юра карбонат қатламларининг тектоник тузилишининг янада мураккаблашишига ёрдам берди. Неоген давридан анча олдин, туз-ангидрит қатламлари шаклланиш босқичида, юра конлари кучли майдалашдан ўтди, бу карбонат жинсларининг тузилишини ҳам, гаурдак химоген жинсларининг галоген ҳосил бўлишини ҳам мураккаблаштирди [50, 51].
Кўриб чиқилаётган ҳудудда чўкинди ҳосил бўлишининг дастлабки босқичларида, асосан, триас ва асосан қуйи ва ўрта юра ётқизиқларини ифодаловчи континентал генезисли чўкмалар ҳосил бўлган. Перм-Триас даврида вулқон чўкинди (эффузив) ётқизиқлари пайдо бўлган.
Бўлимнинг қуйи ва ўрта юра қисми зич кулранг, қуюқ кулранг гиллар, лой тошлари, силттош ва қумтошлари билан ифодаланган денгиз генезиси жинсларининг интерлаерлари билан ифодаланади.
Юқори юрада чўкинди жинслар ҳам денгиздан келиб чиққан бўлиб, улар битта, тарқоқ қатламлар шаклида эмас, балки нисбатан бир ҳил петрографик композициянинг анча қалин қатламлари кўринишида бўлади. Мезозой кесимининг юра қисми гипс, ангидрит ва тоғ тузидан ташкил топган киммеридж-титаннинг кучли лагунаси билан қопланган.
Бешкенстк ботиқлигидаги юқори юра чўкинди жинсларидаги карбонат шаклланиши ҳам петрографик таркиби, ҳам фауна қолдиқларининг кенг ривожланиши билан ажралиб туради, улар дала-геофизик, литологик-петрофизик хусусиятларга кўра бешта горизонтга фарқланади: XVI, XVa, XV-ПР, XV-Р ва XV-НР.
XVI горизонт, асосан чуқур сувли қуюқ кулранг майда донали, деярли қора, лойли, зич, массали оҳактошлардан ташкил топган. Горизонтнинг қалинлиги 58 м дан (Бешкент кони) 140 м гача (Айкутан майдони) ўзгариб туради.
ХVа горизонтнинг пастки қисми қуюқ кулранг, зич оҳактошли, лойли қатламлар билан ифодаланади. Бўлимнинг юқори қисмида оҳактошлар кулранг, қуюқ кулранг, органоген детритлар ва фаунанинг қолдиқлари кўп (Ғарбий Майманак майдони) кузатилади. ХVа горизонти ётқизиқларининг қалинлиги 21 м дан 40-52 м гача (Ғарбий Майманак майдони ва Шўртан кони) ўзгариб туради ва БХР доирасида минтақавий тақсимланиши билан ажралиб туради.
ХV-ПР горизонтининг ўрганилаётган ҳудудидаги конлари зич, қатламли, углеродли-лойли материал билан тўлдирилган, органоген детритнинг ўзгарувчан миқдори билан қопланган, майда донали кулранг оҳактошлар билан ифодаланади. Горизонтнинг қалинлиги 85 м (Изганча майдони) дан 106-152 м гача (Шўртан кони) ўзгариб туради.
ХV-P горизонти, бўлимнинг юқорида тавсифланган қисмларидан фарқли ўлароқ, қатламли структура билан ажралиб туради, биогерм типидаги изоляция қилинган бино ҳисобланади. Комплекснинг биогерм тузилиши бўлими бўшашган жойларида оргоноген оҳактошлардан, ғовак- дарзли, ғовакли, ўрта мустаҳкамликдан иборат. Аниқ ғовакли навлар ХV-ПР ва ХVI горизонтлар конларига қараганда кенг тарқалган. ХV-P горизонтининг Бешкент ботиқлигидаги умумий қалинлиги 48,0 м дан 61,0 м гача.
Карбонат ҳосил бўлишининг юқори қисмида жойлашган ХV-HP горизонти ХV-P горизонтининг биогерм комплексини ва ХV-ПР горизонтининг зич оҳактошларида у йўқ зонада жойлашган. У қуюқ кулранг, деярли қора, цинган жойларда гил-карбонатли битумли жинслар билан ифодаланади, бу табиий радиоактивликнинг ошиши билан тавсифланади. Юқори юра давридаги КФ қисми Шўртан кўтарилмасида 1,5-5,4 м баландликдаги оргоноген, жуда ғовакли кулранг оҳактошлардан иборат.
Эвапорит ҳосил бўлиш (ЭФ) бўлимида киммеридж-титон босқичининг Гаурдак формацияси (J3 km-t) ажралиб туради. Палеонтологик қолдиқлар йўқлиги сабабли, унинг ёши Ҳисорнинг жануби-ғарбий қисмидаги кесмалар билан таққослаш асосида белгиланади, бу ерда фаунистик характерли каллов-оксфорди даврининг оҳактошлари ва унинг тепасида пастки бўр споралари ва полен комплекси ётади.
Туз-ангидрит қатлами 5 та пакетга бўлинади, улар ўзгарувчан тузлар ва ангидритлардан иборат:
Карбонат конларининг устки қисмидаги қуйи ангидритлар оч кулрангдан то қуюқ кулранггача цинган ангидритларнинг массив, зич, қаттиқ, криптокристалли майдонлари билан ифодаланади. Ангидритларнинг қалинлиги 15 дан 160 м гача ўзгариб туради, максимал қалинлиги (207 м) биогерм комплексларининг ривожланиш соҳалари билан чегараланади;
Пастки тузлар асосан шаффоф галитдан, оқ ва пушти рангдан иборат бўлиб, ингичка ангидрит қатламларини ўз ичига олади. Бу бирликнинг қалинлиги 51 м дан 255-370 м гача ўзгариб туради.Ўрганиладиган майдон ичидаги қуйи тузлар қалинлигининг ўзгариши юқори гамма қурилмасининг умумий қалинлигининг ўзгариши билан мутлақо бир вақтда содир бўлади.
Ўрта (оралиқ) ангидритлар оқ, оч кулранг, кристалли, серёриқ тузли қатламлардир. Ушбу аъзонинг умумий қалинлиги тадқиқот майдонида 90 м дан 150 м гача ўзгариб туради.
Юқори тузлар шаффоф, оқ, пушти, қизил-жигарранг, зич, цинган жойларда кристалл галитлар билан ифодаланади. Бўлимнинг юқори қисмида қизил рангли терриген тоғ жинслари ва ингидритларнинг ингичка қатламлари мавжуд. Бундан ташқари, бир ёки иккита пакетли калий тузларининг мавжудлиги қайд этилган. Юқори тузларнинг очиқ қалинлиги 540 м га етади.
Юқори ангидритлар қалинлиги 5-20 м гача бўлиб, улар қумли-аргилли жинслар аралашмаси билан ангидритлар билан ифодаланади.
Шўртан кўтарилишида бўр ётқизиқлари учта қатламдан иборат: пастки (валангин-готерив) қизил, ўртаси (баррем) ранг-баранг, юқори (аптиан-юқори бўр) кулранг. Бўр ётқизиқларининг тўлиқ бўлимлари вақт ўтиши билан бир-бирини алмаштириб турадиган учта қатлам билан ифодаланади: неоком, аптиан-сеноман, турон-сенон, улар миқёси трансгрессиясининг узлуксиз ўсиши жараёнида ҳосил бўлган [7, 78].
Шундай қилиб, Шўртан кўтарилишида, умуман олганда, мезозой ётқизиқлари бўлими олтита мустақил формацияга бўлинадиган иккита тузилиш мажмуасидан иборат - юра ва бўр, ёки структуравий-литологик босқичлар. Бундан ташқари, чўкинди қопламининг кесимида карбонат-терриген (палеотцен-қуйи олигацен) ва молас ҳосил бўлиши (неоген) ажралиб туради. Белгиланган барча шаклланишлар минтақанинг шаклланишининг маълум тарихий ва геологик босқичларига тўғри келади.