Ўзбек ёзувининг шаклланиш тарихи

Ўзбек ёзувининг шаклланиш тарихи

ЁЗУВ — муайян бир тилда қабул этилган ва кишилар ўртасидаги мулоқатга хизмат қиладиган ёзма белгилар ёки тасвирлар тизими. Ёзув — кишилик жамияти маданий тараққиётининг том маънодаги ибтидоси, башариятнинг узоқ ва мураккаб тадрижий такомили жараёнидаги омилларнинг энг асосийларидан бири. Ёзув тилдан анча кейин пайдо бўлган (товуш тили 400—500 минг йиллар илгари юзага келган, Ёзувнинг пайдо бўлганига эса 4—5 минг йиллар бўлган). Оғзаки тил (нутқ) нинг замон (вақт) ва макон (масофа) нуқтаи назаридан чекланганлиги ва уни бартараф этиш зарурияти Ёзувнинг пайдо бўлишига олиб келган. Огзаки тил талаффуз вақтидагина ва айни пайтда муайян масофадаги (товуш тўлқинлари етиб бориши мумкин бўлган) киши учунгина мавжуддир. Бошка шароитларда тилга эҳтиёж пайдо бўлиши билан инсон даҳоси бу эҳтиёжни қондира олувчи воситаларни қидира бошлаган, натижада белгилар тизимидан иборат Ёзув дунёга келган. Ёзув
нинг пайдо бўлиши ва тараққиёти жамият ривожи, шунингдек, муайян масофадаги кишиларнинг ўзаро алоқа қилиш эҳтиёжи, сиёсий, ҳуқуқий, диний ва эстетик характердаги ахборотларни қайд этиш, сакдаш зарурияти билан бевосита боғлиқ. Халкларнинг давлат сифатида бирлашуви нутқий алоқа доирасини кенгайтиради ва мураккаблаштиради; и. ч. ва савдо кенгаяди; бошқа халклар ва давлатлар билан ҳарбий, сиёсий ва б. шартномалар тузилади; қонунлар пайдо бўлади ва мустаҳкамланади; диний қарашлар ва мафкуранинг бошқа турли кўринишлари шаклланади; халқларнинг ўз тарихини билишга бўлган эҳтиёж кучаяди. Буларнинг барчасини фақат оғзаки нутқ воситасида амалга ошириш мумкин эмас. Бу шароитда Ёзув заруриятга айланади. Ёзув оғзаки тилга нисбатан иккиламчи, қўшимча алоқа воситаси бўлсада, унга қараганда кўп афзалликларга эга. Хусусан, тилнинг асосий вазифаси — кишилар ўртасидаги алоқани таъминлашдир. Тилнинг коммуникатив вазифаси Ёзув сиз амалга ошиши мумкин эмас. Тилнинг эстетик, гносеологик (дунёни билиш) каби асосий вазифаларини ҳам Ёзув сиз тасаввур қилиш қийин. Айниқса, тилнинг инсоният қўлга киритган тажриба билимларни сақлаш ва авлодларга етказишдан иборат вазифаси бевосита Ёзув орқали бажарилади. Кишилик жамияти яратган билим ва тажрибалар, кашфиётлар, сўз санъати дурдоналари ва б. қимматли ахборотларнинг барчабарчаси авлодлардан авлодларга Ёзув орқали етиб боради. Тил жамият тарихи билан қанчалик боғлиқ бўлса, Ёзув ҳам шунчалик боғлиқдир. Дастлабки қарашларда Ёзувнинг келиб чиқишини илоҳиётга боғлаш учрайди. Бу аслида Ёзувнинг тенгсиз имкониятларини тасаввурга сиғдира олмаслик, Ёзув магияси («Ёзув сеҳрли қудратга эга» деган ишонч) оқибатида келиб чиққан жўн тасаввурлар маҳсулидир. Ёзув кишилик жамиятининг зарурий эҳтиёжи асосида пайдо бўлиб, ривожланиб борган. Бугунги шаклини олгунга қадар узок, ва мураккаб тадрижий тараққиёт йўлини босиб ўтган. Инсон акли Ёзув дай мукаммал алоқа воситасини кашф қилгунча узоқ изланган. Энг қад. даврларда дунё халқларининг деярли барчасида кенг тарқалган «эслатувчи» белгилар ана шу изланишларнинг илк кўринишлари эди. Мас, муайян миқдорни ифодалаш учун турли тошлар, чиғаноклардан фойдаланилган, таёклар, дарахтларга ҳар хил иплар боғлаш, тугунлар тугиб қўйиш ва б. воситалар билан муайян ахборотни эсда сақлаш ёки муайян масофага юборишга ҳаракат қилинган. Ёки бир хабарни узок, масофага етказиш учун тутун, гулхан, барабан овози ва ш. к. қўлланган. Хабарни узок, вақт сақлаш учун рамзий маъно берилган буюмлардан фойдаланилган: қўрғон — марҳум кўмилган жой белгиси; славян қабилаларида нонтуз — дўстлик белгиси; трубка — тинчлик, сулҳ белгиси ва б. «Буюмли ёзув» номи билан юритиладиган бундай ахборот воситаларининг қолдиқлари ҳозирда ҳам баъзан сақланган. Мас, бирор фикрни эсдан чиқариб қўймаслик учун рўмолчанинг учини тугиб қўйиш одатини ёдга олиш мумкин. Расмли Ёзув (пиктография) Ё. яратиш йўлидаги биринчи қадам бўлган. Расм билан Ёзув ўртасида узвий боғлиқлик мавжуд, аввало, ҳар иккаласи ҳам кўриш орқали идрок қилинади. Пиктографик ёзувни ибтидоий тасвирий санъат ичида юзага келган дейиш мумкин. Археолог олимларнинг бундан жуда кўп минг йилликлар илгари инсонлар томонидан чизилган турли расмларнинг мавжудлиги ҳақидаги маълумотлари маълум. Тошларга, суякларга, ғор деворларига ўйиб ишланган хилма-хил ҳайвонларнинг расмлари, умумий мазмунга бирлашувчи тасвирий лавҳалар — буларнинг бари пиктографик Ёзувнинг асосларидир. Ана шу ибтидоий тасвирий санъат икки йўналишда — умуман расмлар ва муайян ахборот воситаси, яъни Ёзув сифатида шакллана борган. Буни дунё тилларининг жуда кўпчилигидаги «ёзмоқ» маъносидаги сўзларнинг этимологиясига эътибор қилганда ҳам билиш мумкин. Бундай сўзларнинг этимологиясида асосий мазмун расм чизиш жараёни билан боглиц ҳолда намоён бўлади. Mac, қадимги туркий тилларда ё«змок,» тушунчаси «бит(и)моқ» феъли («битик» — ёзув, китоб) билан ифодаланган. Бу феълнинг ўзаги хитойча «би» (мўйқалам) сўзи билан алоқадор бўлиб, дастлабки маъноси «ўймоқ, ўйиб безамоқ», ундан кейин «ёзмоқ» демакдир. Славян тиллардаги «писати» (рус. «писать» — «ёзмок,») феълининг маъноси ҳам дастлаб мўйқаламда расм чизиш билан боғлиқ бўлган (рус. «живопись» — рангтасвир сўзи билан қиёсланг). Бу феълнинг ўзаги лот. «pingere» (расм солмоқ) сўзи билан алоқадордир, «писати» феълининг дастлабки маъноси, кўринадики, «расм солмоқ», «безамок,»дан иборат бўлган. Готча «melian» (ёзмоқ) феълининг дастлабки маъноси ҳам мўйқаламда «расм солмоқ» бўлиб, бу феъл ҳоз. немис тилида «malen» шаклида ва «расм солмоқ» маъносида қўлланади. Юнон тилидан кўпгина тилларга ўтган «графика» сўзи ҳам этимологик жиҳатдан ўйиш, тирнаш тушунчаларини ифодалайди. Бу мисоллар Ёзувнинг расм билан бениҳоя боғлиқ эканлигини яққол кўрсатади, Ёзув жараёни механикасини ҳам очиб беради. Расмлар ёрдамида муайян фикрахборотни ифодалаш, юбориш мумкин эканлигини одамлар жуда қад. даврларда англаб етганлар. Шунинг учун қам расмли Ёзув (пиктография) дунёдаги мавжуд барча Ёзув ларнинг келиб чиқиши учун асос бўлган дейиш мумкин. Пиктографиянинг оғзаки тил б-н боғлиқ бўлмаганлиги унинг турли тил вакиллари томонидан ҳам тушунилаверишини таъмин этган, аммо унда ифодаланган мазмуннинг турлича, ихтиёрий талқин этилишига йўл қўйган, абстракт тушунчаларни бундай Ёзув орқали ифодалаш деярли мумкин бўлмаган. Давлат тузуми ривожланиб, турли ёзишмаларга ва бу ёзишмаларнинг айни бир хил талқин қилинишига бўлган эхтиёж кучайиб борган сари пиктографик Ёзувнинг ожиз томонлари кўпроқ кўзга ташлана бошлаган. Бу ҳол пиктографик Ёзувнинг тараққиётига, идеографик ва иероглифик Ёзувнинг шаклланишига олиб келган. Расмларнинг соддалашуви, уларнинг ўзлари ифода этган буюмларнинг номига, рамзига айланиши ва астасекин бу рамзларнинг оғзаки тил билан доимий боғланиши Ёзувнинг такомиллашиб боришини белгилаб беради. Ёзув белгилари идеографик, иероглифик белгилар сифатида муайян сўзларнинг ифодачиларига айланади, бу Ёзув «сўз ёзуви» ёки «логографик ёзув» номи билан умумлаштирилади. Энг қад. логографик Ёзув тизимлари (миср иероглификаси, шумер миххатлари, хитой иероглификаси ва б.) мил. ав. 4минг йилликнинг охиридан мил. ав. 2минг йилликларнинг бошларигача бўлган даврда шаклланган. Ҳақиқий маънодаги Ёзув тизимлари дастлаб Қад. Шаркда вужудга келган. Ёзувнинг кейинги тараққиёт босқичи бўғин Ё. и бўлиб, у мил. ав. 2минг йилликларнинг ўрталарида пайдо бўлган. Тилдаги сузлар сонига қараганда бўғинлар сони анча кам, шунинг учун ҳам бўғин Ёзуви логографик Ёзувга нисбатан сезиларли даражада оз белгилар тизими билан иш куради. Mac, деванагари (хинд) Ёзув бўғин Ёзув идир. Ҳарфтовуш Ёзув ининг шаклланиши бутун Ёзув тараққиёти тарихида инқилоб бўлган. Бу йўналишдаги илк Ёзув финикий езувадир. Финикий алифбосининг пайдо бўлиши инсоният учун Ёзувни такомиллаштириш борасида олға қўйилган қадам бўлган. Биринчи марта соф товуш Ёзуви, саноқли ҳарфлардан иборат мукаммал алифбонинг юзага келиши жамиятдаги Ёзувни биладиган кишилар доирасини кенгайтириб юборган. Шунинг учун ҳам финикий ёзуви жуда тезлик билан бошқа халқлар орасида хам тарқалган. Бу жараён мил. ав. 9а. дан бошланган. Финикияликлар билан иқтисодий ва маданий алоқада бўлган қўшни халклар мазкур Ёзув билан танишиб, тез орада уни ўз тилларига мослаштириб олганлар. Ҳоз. кунда бизга маълум бўлган ҳарфтовуш тизимидаги Ёзув ларнинг 4/5 қисмидан кўпроғи финикий ёзувидан келиб чиққан. Нутқни энг кичик бўлакларга — товушларга ажратиб тасаввур қилиш, идрок этиш дастлабки пайтларда у қадар осон иш бўлмаганлиги сабабли харф-товуш Ёзуви ёки алифболи Ёзувнинг пайдо бўлиши жараёни узоқдавом этди. Бунда инсон дастлаб нутқни сўзларга, кейин бўғинларга, ундан кейин эса товушларга ажратиб тасаввур қила олишдай беҳад мураккаб ва узоқ йўлни босиб ўтган. Тилдаги товушларни алоҳидаалоҳида идрок қилиш товуш Ёзув
нинг ибтидосидир. Ҳарфтовуш Ёзувнинг муҳим афзаллиги унинг кам миқдордаги, яъни 20—30 атрофидаги белгилар бнгина иш кўра олишидир. Ҳарф-товуш Ёзуви дунё халклари орасида жуда тез тарқалган ва бу жараён, асосан, ўзлаштириш, у ёки бу тилнинг хусусиятини ҳисобга олган ҳолда мослаштириш йули билан бўлган.
Ўрта Осиёдаги халқлар, шу жумладан ўзбек халқи жуда қадим ёзув маданиятига эга халқлардан биридирлар. Улар ўтмишда турли ёзувлардан фойдаланиб келганлар. Бу ёзувлар ўз тизимига кўра, асосан фонографик-ҳарф-товуш ёзувлардан иборат бўлган. Бунда сўғд, паҳлавий, урхун-энасой (руник), уйғур, араб ёзувлари аҳамиятли. Юқоридаги ёзувлар деярли оромий ёзуви билан боғлиқ ҳолда шаклланган.