Ўзбек ёзувининг шаклланиш тарихи

Араб ёзуви сомий ҳарф-товуш ёзувининг энг ёш, нисбатан кейин юзага келган тармоғидир. Бу ёзув ислом динининг пайдо бўлишидан бир оз аввалрок қўллана бошлаган. У келиб чикиши жиҳатидан наботий (набатей) ёзуви орқали оромий ёзувига бориб тақалади. Араб ёзуви моҳият эътибори билан консонант ёзувидир. У милоддан аввалги сўнгги асрларда оромий ёзуви негизида юзага келади. Наботий ёзуви ҳам, оромий ёзуви каби, 22 ундош ҳарфдан иборат бўлган, аммо бу ёзув оромий ёзувидан чизиқларнинг нозиклиги, қўшувчи белгиларнинг кўп қўлланиши, ҳарфларнинг сўз бошида ва охирида турли хил кўринишга эга бўлиши биланн фарқ қилади. Дастлаб наботий ёзуви оромий тили ифодаси учун қўлланган. Милодий III асрдан наботий ёзувида арабизмлар пайдо бўлган. IV асрдан эса у араб тили ифодаси учун қўллана бошлаган. Араблар ислом динини қабул қилганларидан кейин (VII асрнинг 1-ярми) араб ёзувининг 2 та асосий график кўриниши юзага келган: Куфий (қадимги шакли) ва насх. Куфий хатида (Фрот дарёси бўйидаги Куфа шаҳар. номидан олинган) ҳарфлар йирик ва деярли алоҳида-алоҳида ёзилган, асосан Қуръони Каримни кўчиришда, шунингдек, турли ёдгорликлар, тангалар, давлат ҳужжатларида фойдаланилган. Насх хати ҳозирда. китобий ёзувга асос бўлган, у асосан адабий ва илмий матнларни кўчиришда ишлатилган.
VIII асрнинг охирларига келиб, Араб халифалиги бир қанча мустақил давлатларга бўлиниб кета бошлади. Аммо бу давлатларга араб тили ва ёзувнинг ҳукмрон мавқеи бари- бир сақланиб қолаверади, лекин шу билан бирга араб ёзувининг бирмунча фарқли томонларга эга бўлган янги график кўринишлари вужудга кела бошлади. Шу тариқа араб ёзувининг жуда кўплаб турли кўринишлари юзага келган (настаълиқ, таълиқ, риқъа, сулс ва ҳ.к.). Заҳириддин Муҳаммад Бобур Ҳиндистонда ҳукмронлик қилиб турган вақтида араб ёзувининг турли шаклларида ёзиладиган бир хат яратган. Бу хатда араб ёзуви туркий тил ифодаси учун мослаштирилган бўлиб, у нозик ва ингичка бир шаклда ёзилган. Бобур тарафидан ихтиро этилган бу хат «Хатти Бобурий» деб аталган ва шу ном билан кенг шуҳрат қозонган.
Араб тилининг муҳим хусусиятларидан бири ундош товушларининг кўплигидир. Аммо қадим. Араб ёзувида оромий ва наботий ёзувларидаги каби ҳаммаси бўлиб 22 ундош ҳарф бўлган, ҳатто ҳарфлар шаклларини соддалаштириш натижасида айрим ҳарфлар қисқариб, ундош ҳарфлар сони 17 тага келиб қолган эди. Араблар исломни қабул қилганларидан кейин Қуръони Каримни тўғри ва аниқ ўқиш зарурати араб ёзувидаги ҳарфлар сонини кўпайтириш ва турли қўшимча белгилар қабул қилишини тақозо қилди. Ана шу зарурият билан ундош ҳарфларнинг устига ва остига биттадан учтагача нуқта қўйиб, ундош ҳарфларнинг маънолари фарқлана бошлади. Натижада араб алифбосидаги ҳарфлар сони 28 тага етди. Ҳозирги. араб ёзувидаги 28 та ҳарф ва бир қанча диакритик белгилар тилининг товуш қурилишини тўлиқ акс эттиришга ёрдам беради.
Форслар ва туркий халқлар араб ёзувини қабул қилиб, араб тилида бўлмаган, лекин ўз тилларида бўлган товушлар – п, ч,ж («гижда» сўзидаги каби ), г товушлари учун алифбодаги муайян ҳарфларга тегишли белгилар қўйиб, янги ҳарфлар яратиб, алифбодаги ҳарфлар сонини 32 тага етказганлар. Ўзбек халқи ҳам асрлар давомида ана шу мослаштирилган араб ёзувидан фойдаланиб келди(эски ўзбек ёзуви). Ўрта Осиёдаги яшаб ижод қилган буюк алломалар бу ёзувда битилган улкан ва бетакрор илмий маданий мерос қолдирганлар.
Шўролар тузими ҳукм сурган 1920-1921 йилларда араб ёзуви ислоҳ қилиниб, Ўзбекистонда 1929 йилгача қўлланилган. Шундан сўнг 1929-1940 йилларда юртимизда лотин ёзуви асосидаги ўзбек алифбоси жорий қилинган. Сўнгра бир қанча баҳс-мунозаралардан сўнг собиқ Иттифоқ тазийиқи билан 1940 йилдан Ўзбекистонда крилл-рус ёзуви асосидаги алифбо жорий этилган. Рус алифбоси 33 ҳарфдан иборат бўлиб, унинг асосида ҳозирги ўзбек алифбоси 35 ҳарфдан иборат ҳолда ташкил этилган. Рус алифбосидаги “