Геодезиядан 1-практикум

3. Нивелир рейка ёрдамида кўриш трубасининг катталаш-тиришини аниқлаш.
Теодолит штативга ва ундан 5 – 7м оралиқда нивелир рейкаси ўрнати-лади. Бир вақтда икки кўз билан кузатиб: бириси – бевосита рейкага, бошқаси эса – кўриш трубасига қаратилиб қуроллантирилмаган кўз билан кўринадиган бўлаклар сони саналади. Шунда, кўриш трубасига кўринадиган бўлакларни сони рейканинг бир бўлагида лойиҳаланган бўлади(49 – шакл).
Ушбу сон кўриш трубасининг катталаштиришига мувофиқ бўлади.

49 – шакл. Кўриш трубасининг катталаштиришини аниқлаш. V = 21^

4. Ипли далномернинг доимий кийматини аниқлаш
Ипли далномер ёрдамида жойда ўлчанган чизиқнинг гоизонтал қўйилиши d қуйидаги формула орқали ҳисобланади
,
бу ерда - см да ифодаланган, вертикал рейка бўйича далoномер штрихлари орасидаги саноқ (50 - шакл);
- визирлаш нурнинг қиялик бурчаги;
- дальномер коэффицентининг 100 дан четланишини инобатга оладиган, номаълум тузатма.
Дальномернинг доимий қийматини аниқлаш (қайд қилинган S учун) номаълум қийматни топишдан иборат бўлиб, унинг ҳисоблаш услуби қўйидагича: текис жойда узунлиги 120-160 м базис танланади ва уни ўлчаш лентанинг узунлигига каратли қилиб 6-8 оралиқларга бўлинади. Базиснинг ҳар бир оралиғи 1:1500 дан ошмайдиган хатолиги билан лента ёрдамида ўлчанади.

50 - шакл. Дальномернинг доимий қийматини аниқлаш схемаси

Базиснинг бир учида (50 - шаклга қаранг) теодолит ўрнатилиб марказлаштирилади, рейкани эса кетма - кет барча нуқталарга ўрнатилади. Рейкага шундай қаратиладики, визир ўқининг қиялик бурчаги  0⁰ яқин бўлсин (четланишии 20^ дан ошмаслиги керак). Бундай ҳолатда горизонтал қўйилиш қуйидагига тенг булади

,
унда
.
- ни аниқлаш учун ҳар бир интервал 4 қабулда ўлчанади, натижалари эса журналга ёзилади (14 - жадвал).
Ўртача фарқлар _ўр графикга туширилади (51 - шакл), шунда, S ва _ўр қийматлари ўқлар бўйича жойлаштирилади. Графикда ҳосил қилинган нуқталар тўғри чизиқлар билан бирлаштирилади, кейин синиқ чизиқларнинг ўртасидан шакллар юзаси йиғиндисининг тенглиги бўйича тўғри чизиқ ўтказилади (51- шакл).

51- шакл. қийматни аниқлаш графиги. S = 87м бўлганда, = +0,12м

Бу ҳолда, юзалар йиғиндиси кичик бўлади, ўрталанадиган чизиқ координата бошидан ўтиши керак. Тузилган графикни ипли дальномерлар билан ўлчанган масофаларга тузатмалар киритиш учун қўллаш мумкин. Масалан, S=87м бўлганда = + 0,12 м (51- шаклга қаранг).

14-жадвал

Нуқта- лар сони	S, м	Дальномер саноқлари ((100 ), м				(100 )ўр, М	, м
		тўғри		тескари
		қора томони	қизил томони	қора томони	қизил томони
1	20,02	20,0	20,0	19,9	20,0	19,98	+0,04
2	40,01	40,0	40,0	40,0	40,0	40,00	+0,01
3	59,98	59,9	59,8	59,8	59,9	59,85	+0,13
4	80,02	80,0	80,0	79,9	80,0	19,92	+0,05
5	100,00	99,8	99,8	99,8	99,8	99,80	+0,20
6	120,02	119,9	119,9	119,9	119,9	119,90	+0,12
7	189,95	139,8	139,8	139,9	139,8	139,70	+0,25

Шуни таъкидлаш лозимки, топографик съёмкаларда (7 бобга қаранг) тузатмаларни киритиш шу шароитларда маънога эга, агарда улар қиймати масштаб аниқлигининг ярмидан кўп бўлса, масалан, 1:2000 масштабда съёмка қилишда тузатмани инобатга олиш зарур, агарда унинг қиймати

0,1 м дан кўп, 1:5000 масштабда съёмка қилишда - 0,25 м ва ҳ.к. бўлса.