Geodeziya va marksheyderiya

Geometrik nivelirlash. 
Nisbiy balandlik gorizontal ko‘rish nuri yordamida 
aniqlansa, 
geometrik nivelirlash 
deyiladi va 
nivelir 
deb ataladigan asbob bilan 
bajariladi. 
Nivelirlash, asbobning ikki nuqtaga nisbatan turish (o‘rnatish) joyiga qarab, 
oldinga nivelirlash 
va 
o‘rtadan nivelirlashga 
bo‘linadi. 
Oldinga nivelirlash.
A
va 
B
nuqtalar orasidagi (13.2-shakl) nisbiy 
balandlikni aniqlash uchun asbobni 
A
nuqtaga o‘rnatib, gorizontal holatga 
keltirgach, 
A
nuqtadan trubaning ko‘rish o‘qigacha bo‘lgan balandlik 
AO 
o‘lchanadi, bu 
asbob balandligi 
deyiladi va 
i 
bilan belgilanadi. Keyin 
B 
nuqtaga 
vertikal qo‘yilgan reykaga qarab, 
v 
sanog‘i olinadi. SHunda 
AC
chiziq ko‘rish o‘qi
 
On 
ga parallel bo‘lganidan quyidagini yozish mumkin: 
h=i—b,
(13.2) 
ya’ni oldinga nivelirlashda nisbiy balandlik asbob balandligidan reyka sanog‘ining 
ayrilganiga teng. Agar 
i>b
bo‘lsa, 
h 
musbat bo‘lib, joy ko‘tariladi, 
i
bo‘lganda 
esa 
h 
manfiy bo‘lib, joy pastlashadi. 
13.2-shakl. 
O‘rtadan nivelirlash.
Bu eng ko‘p qo‘llaniladigan usul bo‘lib, nivelir 
A 
va 
B 
nuqtalar o‘rtasiga o‘rnatiladi (13.3-shakl); nivelir gorizontal vaziyatga 
keltirilgach, 
A
va 
B
nuqtalarga qo‘yilgan reykalardan avval 
a, 
keyin 
b 
sanoqlar 
olinadi, shunda nisbiy balandlik quyidagicha bo‘ladi: 
h=a—b,
(13.3) 
ya’ni o‘rtadan nivelirlashda nisbiy balandlik orqadagi reykadan olingan sanoqdan 
oldingi reykadan olingan sanoqning ayrilganiga teng (
a—
ketingi sanoq, 
v—
oldingi 
sanoq), 
a
va 
b 
sanoqlarning qiymatiga qarab, 
h 
musbat yoki manfiy bo‘ladi. 
Nivelirlashda nivelirning har o‘rnatilishi 
stansiya 
deyiladi. Agar ikki nuqtaning 
nisbiy balandligi bir stansiyadan aniqlansa, 
oddiy nivelirlash, 
bir necha stansiya 
orqali aniqlansa, 
murakkab nivelirlash 
deyiladi. 
Murakkab nivelirlash.
Berilgan 
A
va 
B
nuqtalar (13.4-shakl) bir-biridan uzoq 

---

bo‘lib, bular orasidagi nisbiy balandlik 
h 
ni bir stansiyadan aniqlab bo‘lmasa, 
AB 
oralig‘i bir necha ixtiyoriy bo‘lakka bo‘linadi. Keyin har qaysi oraliq alohida 
stansiyadan ketma-ket nivelirlanib, nisbiy balandliklar 
h
i
=a
i
—b
i
 
formula 
yordamida hisoblanadi. 
13.3-shakl. 
Masalan, shaklda 
AB 
oralig‘i to‘rt stansiya orqali nivelirlangan, shunda 
h
1
=a
1
—b
1
, 
. . . . . 
h
4
=a
4
—b
4
.
(13.4) 
bo‘ladi. 
B 
ning 
A
dan bo‘lgan nisbiy balandligi 
h=h
1
+h
2
+h
3
+h
4
=

h
i
 
bo‘ladi. 
Bunga 
h
i
 
larning (13.4) dagi qiymatlarini qo‘ysak, 
h=(a
1
+a
2
+a
3
+a
4
)—
(b
1
+b
2
+b
3
+b
4
)=

a—

b 
bo‘ladi. Stansiya soni 
p 
ta bo‘lganda ham shu qoida 
saqlanadi. SHuning uchun umumiy ko‘rinishda 
h=

 h
i
=

 a-

 b
(13.5) 
bo‘ladi, ya’ni murakkab nivelirlashda nisbiy balandlik orqa sanoqlar yig‘indisi 

a
dan oldingi sanoqlar yig‘indisi 

 b
ayrilganiga teng. 
Ma’lum yo‘nalish bo‘yicha murakkab nivelirlash olib borilgan chiziq 
nivelirlash yo‘li 
deyiladi. 
13.4-shakl. 
Murakkab nivelirlashda bog‘lovchi va oraliq nuqtalar bo‘ladi. Agar bir 
nuqtaga ikki qo‘shni stansiyadan qarab, ketingi (
a
) va oldingi 
(b) 
sanoqlar olinsa, 
bu nuqta 
bog‘lovchi nuqta 
deyiladi, chunki u qo‘shni stansiyalarni bog‘laydi. 
Ikki bog‘lovchi nuqta orasida bo‘lgan, otmetkasi aniqlanadigan joyning 
baland-pastligini bildiruvchi nuqta 
oraliq nuqta 
deyiladi va bu nuqtaga qo‘yilgan 
reykadan olingan sanoq 
oraliq sanoq 
deyilib, 
s
bilan belgilanadi. 
13.4-shaklda bir xil oraliqda 
A, C, D, E, B 
nuqtalar bog‘lovchi, 
C
bilan 
D 

---

orasidagi 
M 
va 
D 
bilan 
E 
orasidagi 
N 
nuqtalar oraliq nuqtalardir.