Geodeziya va marksheyderiya

Relef turlari.
Yer yuzidagi baland-pastliklar 
relef 
deyiladi. Joyning relefi 
balandlik 
va 
pastliklarga 
bo‘linadi. Tog‘,
tepa, tizma tog‘,
egarsimon joylar-
balandlikka; chuqurlik, soy, jarlik esa pastlikka kiradi (6.1-shakl). Asosiy relef 
turlarining ko‘rinishi sxematik ravishda 6.2-shaklda ko‘rsatilgan. Strelka pasayish 
yo‘nalishini ko‘rsatadi. 
6.1-shakl
. 
Relefning asosiy turlarini qo‘yidagicha xarakterlash mumkin. 
1. 
Tog‘ (tepa)-
yuqoriga konus tarzida ko‘tarilgan joy bo‘lib, uning eng 
baland nuqtasi cho‘qqi, yon tomonlari-qiyalik (yon bag‘ir), atrof bilan tutashgan 
chizig‘i
-tog‘ etagi 
deyiladi (6.2-shakl, 
a
). 

---

6.2-shakl. 
2. 
Tizma tog‘
(alish)-
bir tomonga cho‘zilib ko‘tarilgan yoki pasaygan joy 
bo‘lib, ikki yon tomoni (yon bag‘ri) tikroq pasayadi, boshqacha aytganda, tizma 
tog‘da joy bir nuqtadan uch yo‘nalish bo‘yicha pasayadi, bir tomonga cho‘zilib, 
ikki yon tomonga tikroq pasayadi. Cho‘zilib pasayish yo‘nalishining baland 
nuqtalaridan o‘tgan chiziq 
suv ayriluvchi 
(suv bo‘linuvchi) chiziq deyiladi (6.2-
shakl, 
b
). 
3. 
Egarsimon joy
(bel)-
ikki tog‘
yoki tepaning yonma-yon qo‘shilishidan 
hosil bo‘ladi. Egarsimon joyning ikki tomonidan qarama-qarshi yo‘nalishda soy 
boshlanadi. Ko‘pincha, bir soydan ikkinchisiga o‘tgan yolg‘iz oyoq yo‘l egarsimon 
joy orqali narigi tomondagi soy yo‘liga tutashadi, egarsimon joydagi bu yul 
dovon 
deyiladi (6.2-shakl, 
v
) 
4. 
CHuqurlik (kotlovina)-
tog‘ning
aksi bo‘lib, har tomondan o‘ralgan 
pastlik joy; eng chuqur joyiga
-tub 
deb, yon tomonlari 
qiyalik
,
 
qiyaliklarning atrof 
bilan uchrashgan chizig‘i
-chuqurlik chekkasi 
deyiladi (6.2-shakl, 
g
). 
5. 
Soy-
tizma tog‘ning
aksi bo‘lib, bir nuqtadan uch tomonga ko‘tariladi 
yoki bir uchi ochiq yo‘nalish bo‘yicha asta pasayadi, lekin ikki yoni tikroq 
ko‘tariladi. Soyning eng past joylaridan o‘tgan chiziq 
suv yig‘iluvchi chiziq 
deyiladi, bu chiziq bo‘yicha yog‘in suvlari oqadi. (6.2-shakl, 
d
). Agar soy keng va 
uzoqqa cho‘zilsa, 
vodiy 
deyiladi. 
Daryolar vodiyning suv yig‘iluvchi chizig‘i bo‘yicha oqadi. Farg‘ona 
vodiysidagi Sirdaryo bunga misol bo‘la oladi. Agar soyda suv yig‘iluvchi chiziq 
nishabligi katta va tuproq yumshoq bo‘lsa, sel oqimlari orqali yuvilib, o‘piriladi, 
keyin bu erda 
jarlik 
hosil bo‘ladi. Vodiyda tekis maydonchalar uchraydiki, ular 
terrasa 
deyiladi. 
Gorizontallarning mohiyati 6.3-shaklda ravshan ko‘rsatilgan. Tepalik bir-
biridan 
h
balandlikda joylashgan bir necha gorizontal tekislik (sathiy yuza) 
W, T, 
R, 
va 
S
lar bilan kesilgan. Kesishuv nuqtalari 
K, L, A, E, V, S, M, 
va 
F 
proeksiyasi 
gorizontal tekislik 
Q 
ga tushirilsa, shakldagi konqentrik aylanalarga o‘xshash 
yopiq chiziqlar hosil bo‘ladiki, ular joyning 
h 
kesimidagi gorizontallaridir. 
W, T, R 
va 
F 
lar orasidagi 
h kesim balandligi 
deb ataladi. 
T
sathiy yuza kesgandagi 
AE 
kesimlarning 
Q 
dagi gorizontali 
ae 
bo‘lib, bo‘lar bir xil otmetkada bo‘ladi. 
SHakldagi 
BAN 
uchburchaklikning 
BN 
tomoni 
va 
ga parallel, 
BA 
qiya chiziq 
gipotenuza bo‘lib, uning 
Q 
tekislikdagi proeksiyasi 
va
=
d
1
, BN 
=
d; 
bu proeksiya 
qo‘yilish 
deyiladi. 
BA 
qiya chiziqning og‘ish burchagi 
v
qiyalik burchagi 
yoki 
vertikal burchak 
deb ataladi. (6.3-shakldagi 
AN
=
h) 
bo‘lganligidan quyidagini 
yozish mumkin. 

---

d
h
ВN
АN
tg




(6.1)