Geo iqtisod 9-uzb-5-2013. indd

Amaliy ish
1. «Atlas»dan foydalanib yozuvsiz xaritaga Yevropaning yer, suv, biologik, iqlimiy va 
mineral resurslar bilan ta’minlanganligi holatini tushiring va uni baholab bering.
2. Mineral resurslar bilan yaxshi ta’minlangan mamlakatlar guruhlarini ajrating, ularni 
tahlil qiling.
Savol va topshiriqlar
1. Yevropa tabiiy resurslar bilan qanday ta’minlangan va nima uchun?
2. Yevropa iqlimi xo‘jalik rivojlanishiga qanday ta’sir ko‘rsatadi?
3. Yevropa o‘rmon resurslari bilan qanday ta’minlangan?
4. Yevropa agroiqlim resurslariga xos zonallik qishloq xo‘jaligi ixtisoslashuviga qanday 
ta’sir ko‘rsatadi?
5. Yevropaning yoqilg‘i-energetika resurslari bilan ta’minlanganligini baholang.
6. Yevropa rudali qazilma boyliklar bilan to‘liq ta’minlanganmi?
7. Yevropa mamlakatlaridan qaysi birlari xilma-xil xomashyo resurslari bilan yaxshi 
ta’minlangan?
26-§. Yevropa mamlakatlari aholisi
Tayanch iboralar
Aholi, demografiya, demografik vaziyat, tug‘ilish, o‘lim, tabiiy o‘sish, «demografik 
qish», migratsiya, migratsiya saldosi, shahar, qishloq, urbanizatsiya darajasi.
Yevropada murakkab demografik vaziyat mavjud bo‘lib, u mamlakatlar va 
regionlarning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga juda katta ta’sir ko‘rsatmoqda. 

---

95
Jahon miqyosida eng past darajadagi tug‘ilish va tabiiy o‘sish mavjud bo‘lgan 
Yevropaga hozirgi vaqtda barqaror tarzda «demografik qish» holati xosdir. 
Tug‘ilish va tabiiy o‘sish sur’atlari XX asrning ikkinchi yarmida keskin qisqardi. 
Tug‘ilish 26 – 28 promilledan 11 – 13 promillega, tabiiy o‘sish 16 –18 promilledan 
2 – 4 promillega tushib qoldi. Tug‘ilish va tabiiy o‘sish darajalarining keskin pa-
sayishi har xil sabablar bilan bog‘langan.
Hozirgi vaqtda tug‘ilishning nisbatan yuqori ko‘rsatkichlari Irlandiya, 
Lyuksemburg, Malta, Islandiya va Makedoniya mamlakatlariga xosdir. O‘rtacha 
tug‘ilish darajasi Avstriya, Shveysariya, Niderlandiya, Norvegiya, Portugaliya, 
Gretsiya, Finlandiya, Fransiya, Slovakiya, Shvetsiyada kuzatilmoqda. Shular 
bilan birga tug‘ilish darajasi keskin pasayib, tabiiy o‘sish manfiy ko‘rsatkichga 
ega (o‘lganlar soni tug‘ilganlar sonidan ortiq) bo‘lgan mamlakatlar soni yildan 
yilga ko‘payib bormoqda. Bolgariya, Xorvatiya, Latviya, Litva, Ukraina, Ru-
miniya, Estoniya, Moldova, Vengriya shunday mamlakatlar jumlasidandir. Maz-
kur davlatlarda tug‘ish yoshidagi ikki ayolga tug‘ilgan ikki-uch bola to‘g‘ri 
kelmoqda, xolos. Natijada, aholining mutlaq soni kamaymoqda.
Yevropa aholi o‘rtasida umumiy o‘lim koeffitsiyentining nisbatan yuqori 
ekanligi bilan ajralib turadi. Aholining har 1000 kishiga nisbatan o‘lganlar soni 
bu yerda 2013-yilda 12 kishini tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich aholining yosh-jins 
tarkibida keksa yoshdagilarning ulushi yuqori bo‘lgan mamlakatlar (Germaniya, 
Shvetsiya, Fransiya, Belgiya, Niderlandiya, Norvegiya, Finlandiya va b.)
da yana ham yuqori darajaga egaligi bilan ajralib turadi. Shu vaqtning o‘zida 
aholi tarkibida bolalar va yoshlar salmog‘i nisbatan katta bo‘lgan mamlakatlar 
(Portugaliya, Polsha, Gretsiya, Italiya, Albaniya)da umumiy o‘lim koeffitsiyenti 
birmuncha pastdir.
Yevropa davlatlari (Albaniyadan tashqari) aholi sonini tabiiy takror barpo 
etilishining birinchi turiga mansubdirlar. So‘nggi chorak asrda Bolgariya va 
Vengriyada faol demografik siyosat olib borildi. Shunga qaramasdan, aholining 
o‘sish sur’atlari deyarli o‘zgarmadi va uning darajasi pasayishda davom etdi. 
Oqibatda, Vengriyada aholi soni 1980 – 2012-yillarda 245 ming kishiga qis-
qardi. Ruminiyada har 1000 ta tug‘ilgan go‘dakdan 23 tasi bir yoshga yetmasdan 
o‘lmoqda. G‘arbiy Yevropada bu ko‘rsatkich 5 – 8 bolaga to‘g‘ri keladi. Umu-
miy tarzda shuni ta’kidlash mumkinki, XX asrning so‘nggi 10 yili va XXI 
asrning dastlabki davrida Sharqiy Yevropada qoniqarsiz demografik vaziyat 
yuzaga keldi.
Yevropa aholi migratsiyalarining yirik markazi ham hisoblanadi. Buyuk 
geografik kashfiyotlar davridan beri Yevropa aholisi okean orti mamlakatla-

---

96
riga ko‘chib o‘tadigan eng katta region hisoblanadi. Bir asr davomida 
(1815 –1914-yillar) emigratsiya 35 – 40 mln. kishini qamrab oldi. Ikkinchi jahon
urushi davrida ayrim davlatlardan yoppasiga aholining emigratsiyasi kuzatildi. 
Birinchi navbatda, bu Sharqiy Yevropada namoyon bo‘ldi.
16- j a d v a l