Genetika va evolyutsion

Populyatsiyadagi organizmlarning yoshi.
Har bir tur, populyatsiyada yosh 
tomondan ma’lum nisbat bor. Organizmlarning shaxsiy rivojlanish muddati, jinsiy 
yetilish vaqti, ko`payish intensivligi bu nisbatga ta’sir ko`rsatadi. Sutemizuvchilar-
ning poda bo`lib hayot kechiruvchi yirik formalarida populyatsiya yosh tomondan 
ancha murakkab bo`ladi. Masalan, oq qorinli delfinlar populyatsiyasi 1 yoshli, 2 
yoshli va jinsiy tomondan voyaga yetgan 2—3 yoshli, lekin urchimaydigan
formalardan, nihoyat, 4—5 yoshdan, 16—20 yoshgacha bo`lgan urchiydigan 
formalardan tashkil topgan. Binobarin, oq delfinlarda boshqa sut emizuvchilarga 
o`xshash voyaga yetgan har xil yoshdagi organizmlarning jinsiy tomondan qo`shila 
olish imkoniyati mavjud. 
Populyatsiyaning yosh tomondan murakkabligi ba’zi bir daraxt turlariga ham 
xos. Odatda, dub o`rmoni katta-100 yoshdan ortiq va yosh yaqindagina gullagan 
daraxtlardan tashkil topadi. Shunga ko`ra, ular bir-birini changlatishi tabiiy bir hol. 
Qoraqumda o`suvchi qora saksovul 12—14 yil yashasa ham, unda 7 ta yosh 
guruhi bor. Odatda, har xil yoshdagi organizmlar o`zaro hayotchanligi, ya’ni 
fiziologik holati bilan farq qiladi. Bu holat ko`p jihatdan yashash uchun kurashga 
bo`lgan chidamlilikni ifodalaydi. Ayrim hollarda, qisqa vaqt yashaydigan (mayda 
sutemizuvchilar, qushlar hayotida bir marta urchiydigan hasharotlar va boshqa) 
umurtqasiz hayvonlar populyatsiyasi yosh organizmlardan tashkil topgan bo`ladi. 
Populyatsiya xillari.
Populyatsiyalarni N. P. Naumov geografik, ekologik va 
elementar mahalliy xillarga bo`ladi. Ularning har biri ma’lum territoriyani egallaydi. 
Geografik populyatsiya hayot sharoiti geografik jihatdan bir xil territoriyada 
tarqalgan individlarni o`z ichiga oladi. Odatda, bunday geografik populyatsiyalar 
katta territoriyani ishg`ol qiladi (21-rasm). Geografik populyatsiyaga mansub 

---

127 
individlar o`zaro chatishgani uchun umumiy
 
morfologik-biologik tipga ega bo`ladi va 
bu bilan alohidalashgan qo`shni geografik populyatsiyalardan farq qiladi. 
Chunonchi, uzun boshli dala sichqon keng territoriyada Oltoy, Sibir, 
Qozog`istondagi va O`rta Osiyoning shimoli-sharqidagi tog`larda tarqalgan. Turli 
rayonlardagi uzun boshli dala sichqonlar har xil geografik populyatsiyalarni tashkil 
qilib, ular fiziologik jihatdan va yirik-maydaligi bilan farq qiladi. Masalan, tundra 
populyatsiyasi cho`l populyatsiyasidan farq qilib, gavdasi yirikroq, erta urchiydigan, 
ko`p nasl beradigan bo`lib, tanasida ko`p yog` to`playdi. 
21-rasm.
 Oq jiblajibondagi geografik o`zgaruvchanlik: 
1-MotacIlla alba alba, 2-M.a. dukhinensls, 3-M.a. bajkalensis,4-M.a.acu’aris, 
5-M.a. lugens, 6-M.a. leucepsis, 7-M.a. yarelliio, 8-M.a. ubpersonata, 9-M.a. 
persica, 10-M.a. pensonata, 11-M.a.alboides, 12-M.a.grandis, 13-M.a.apulm, 14-
M.a. maderas patensis. 
Geografik populyatsiyalar ekologik populyatsiyalarga bo`linadi. Ekologik 
populyatsiyalar bir xil joyda yashab, bir-biridan kam alohidalashganligi bilan farq 
qiladi. Moskva atrofida kul rang dala sichqonning ikkita ekologik populyatsiyasi 
bor. Daraxtsiz ochiq yerlarda — o`tloqlar, ekinzorlar, dalalarda tarqalgan 

---

128 
populyatsiyasi yozda yaxshi qiziydigan, g`ovak tuproqda in qazib, tez urchiydi va 
son jihatdan ko`payadi. Biroq kuzga kelib, yerni haydash natijasida ularning ini 
ko`plab buzilib ketadi, natijada ular boshqa yerlardan in qazishga majbur bo`ladi 
va yirtqichlar tomonidan qirilib, soni kamayib ketadi. 
Daraxtzor va butazorlarda tarqalgan ikkinchi ekologik populyatsiyada yil 
mobaynida bir xil oziq zapasi bo`lganligi va ini kamroq zararlanganligi uchun 
individlar soni nisbatan turg`un saqlanadi. Har qanday ekologik -populyatsiya o`z 
navbatida yanada kichik — mikropopulyatsiya yoki elementar populyatsiyaga 
bo`linadi. Har bir e
lementar populyatsiya 
o`ziga xos xatti-harakatga ega bo`lsada, 
turg`un morfologik-fiziologik xossalari bilan farq qilmaydi. Chunonchi, o`rdaklar, 
g`ozlar kuzda nisbatan turg`un gala hosil qiladi. Bunday galalar birga uchadi, bir 
joyda in quradi va qishlaydi, A. S. Malchevskiy kuzatishicha, Leningradda tarqalgan 
ola qorayaloqning har bir maydonda (eski Petergof, Gatchinsk, Oxatinsk, O`rmon-
texnika akademiyasi va shu singari parklarda) tarqalgan erkak individlarining o`ziga 
xos xonishi borligi ma’lum bo`lgan. Shunga o`xshash dalillar hayvonlarning 
elementar populyatsiyalari ekologik jihatdan bir-biridan farq qilishini ko`rsatadi.